Tíminn - 24.02.1974, Blaðsíða 28

28
TÍMINN
Sunnudagur 24. febrúar 1974.
LAXÁ OG ORKUMÁL
NORÐLENDINGA
Nokkrar ábendingar að lokinni Laxárdeilu
frá Landeigendafélagi Laxár og Mývatns
Yfirlýsingar Laxár-
virkjunarstjórnar og
niöurstöður visinda-
manna.
Er Laxárdeila var i uppsigl-
ingu, lýsti Knútur Otterstedt
framkvæmdastjóri virkjunarinn-
ar og ýmsir stjórnarmenn hennai;
þvi þráfaldlega yfir, að Laxár-
virkjunarstjórn mundi i hvivetna
beygja sig fyrir niðurstöðum vis-
indamanna um, hvort virkjað
skyldi i Laxá.
t samráði við deiluaðila hafði
Iðnaðarráðuneytið forgöngu um,
að fengnir voru færustu visinda-
menn á sviði vatnaliffræði, sem
völ var á, til að rannsaka lifriki
Laxár og Mývatns og hvert tjón
virkjanir kunni að vinna þvi.
Yfirstjórn rannsóknanna var i
höndum dr. Péturs M. Jónasson-
ar i Kaupmannahöfn. Auk Péturs
störfuðu að rannsóknunum þeir
Jón Ólafsson, frá Islandi, Nils
Arvid Nilsson, Eric Montén og
Karlström frá Sviþjóð. Rann-
sóknirnar hafa staðið árum sam-
an og visindamennirnir hafa látið
frá sér fara itarlegar skýrslur um
niðurstöður. t skýrslu Monténs er
m.a. sýnt, hvernig niðurgöngu-
seiði og hoplax drepst i þrýsti-
vatnsgöngum og hverflum þeirr-
ar 6,5 MW virkjunar, sem hóf
starfsemi eftir niðurfellingu lög-
bannsins. Af rannsóknum er ljóst,
að 38 metra fall þeirrar virkjunar
er á mörkum þess, sem
niðurgönguseiði þola. Hoplax
drepst allur við það fall og 18% af
niðurgönguseiðum. Ef fallið er
hækkað með stiflu, er i eitt skipti
fyrir öll girt fyrir, að efra svæði
Laxár verði nytjað til laxræktar.
Á vatnasvæði þessu eru 250
hektarar góðra uppeldisskilyrða
fyrir laxaseiði á móti 70 hektur-
um neðra svæðis Laxár, sem þó
er þegar heimsfrægt laxveiði-
vatn.
t niðurstöðum visinda-
mannanna kemur jafnframt
fram, að með nýrri stiflugerð i
Laxá yrði einnig laxnytjum neðri
hluta árinnar stefnt i beina eyði-
leggingu með dægursveiflum
vatnsmagns. Einróma álit
visindamannanna er, að ekki sé
forsvaranlegt að raska lifriki
Laxár og Mývatns á neinn hátt.
Llfheimur þessi sé svo einstakur,
sakir óvanalega fjölbreytts smá-
dýralifs, er þar þrifst eins vel og
10 breiddargráðum sunnar.
Lifauðgin á rót sina að rekja til
heitra uppspretta, er streyma i
Mývatn undir vatnsboröi þess og
bera með sér mikið magn
dýrmætra steinefna til vaxtar
plöntum og dýrum.
Vitaskuld voru niðurstöður
visindamannanna dauðadómur
yfir öllum fyrirætlunum um
frekari virkjanir i Laxá. Stiflu-
gerð i Laxá yrði enn fremur
stórlega óhagkvæm fjárhagslega,
vegna gifurlegra skaðabóta, er
hlytust af eyðilögðum laxveiði-
nytjum. Þessar skaðabætur hefur
Laxárvirkjun aldrei reiknað inn i
dæmi sin.
Þegar litið er til allra þátta
þessa máls, en ekki eingöngu
stuðzt við einhliða verkfræðilegan
virkjunarmælistokk, verður
deginum ljósara, hversu gæfu-
söm Laxárvirkjunarstjórn varð
að ná sáttum 19. mai s.l. Hún
bjargaði sér út úr lögbannssjálf-
heldunni, varp upp af heröum
sinum miklum fjárhagsvanda og
sættist við bændur. Höfðú þó
margir orðið til að fullyrða áður,
að Laxárdeila væri óleysanleg,
þvi að óyfirstiganlegt væri orðið
það rótgróna hatur á virkjunar-
valdinu, er grafið hefði um sig
meðal bænda á áratugum. Með
sáttargjörðinni fengu bændur
það, sem áður hafði verið lýst yfir
i virkjunarleyfi Jóhanns Haf-
steins frá 15. júni 1971. Þar sagði,
að ekki yrði um stiflu að ræða I
Laxá, ef liffræðilegar rannsóknir
á vatnasvæði Laxár leiddu i ljós,
að lifsskilyrðum vatnafiska i ánni
neðan virkjana yrði spillt með
slikum framkvæmdum.
Tillögur Landeigendafé-
lags Laxár og Mývatns
árin 1970 og 1971.
Árið . 1970, þegar Laxár-
virkjunarstjórn steypti sér út i
Laxárvirkjunarævintýrið, bar
hún fyrir sig, að með þeim hætti
fengizt ódýrarast rafmagn.
Bændur við Laxá og Mývatn
fengu þá Guðmund G.
Þórarinsson verkfræðing til að
endurreikna rafmagnsverðið frá
hinni fyrirhuguðu virkjun.
Guðmundur G. Þórarinsson
verkfræðingur notaði sömu
reikningsaðferðir og Laxár-
virkjunarstjórn. Með aðstoð raf-
reiknis Orkustofnunar komst
hann að þvi, að fullyrðingar
Laxárvirkjunarstjórnar höfðu
ekki við rök að styðjast. M.a.
hafði hún reiknað gömlu virkjan-
irnar inn i dæmið til að fá hag-
stæða útkomu.
Landeigendafélagið fékk
Guðm. G. Þórarinsson til að bera
saman verö á rafmagni með
linu yfir hálendið frá Búrfelli.
Guðmundur lagði til grundvallar
áætlanir Landsvirkjunar um verð
á linu yfir hálendið. Niðurstaða
hans var, að við allar aðstæður
var rafmagn með linu yfir
hálendið langtum ódýrara en raf-
magn frá 1. áfanga Gljúfurvers-
virkjunar. Samt var þá gert ráð
fyrir, að 1. áfangi Gljúfurvers-
virkjunar mundi kosta 200
milljónum minna en sú virkjun
hefur siðan reynzt kosta.
Strax i upphafi lagði Land-
eigendafélagið áherzlu á, að
kostnaðaráætlanir Laxár-
virkjunarstjo'rnar væru á sandi
reistar. L.L.M. benti einnig á
þegar árið 1970, að miklu betri
kostur væri að virkja hveragufu
við Námafjall eða Kröflu eða að
fá rafmagn með linu norður frá
Búrfelli.
Laxárvirkjunarstjo'rn brást
ókvæða við þessari tillögugerð. A
sáttafundi i nóvember 1970 lýsti
Árni Snævarr ráðuneytisstjóri I
Iðnaðarráðuneyti þvi yfir, að
nýting gufuaflsvirkjanannna væri
svo slæm. Bændur litu þá á þær
fullyrðingar sem hreinan til-
búning til að slá ryki i augu
þeirra, enda studdust þeir bæði
við rannsóknarniðurstöður Sveins
Einarssonar og Karls Ragnars,
sérfræðinga á sviði gufuafls-
virkjana. Bentu landeigendur
m.a. á, að gufuna mætti virkja
með smáum áföngum eftir
þörfum hvers tima.
Laxá og orkumál
Norðlendinga.
Á vordögum fyrir tæpu ári báru
striðandi aðilar við Laxá og
Mývatn gæfu til að setja niður
ágreining sinn með sáttafgjörð
hinn 19. mai 1973. Sáttir náðust
auðvitað ekki i svo hatrammri
deilu, nema af þvi að deiluaðilar
vildu heilshugar leiða til lykta
margra ára styrjöld milli norð-
lenzkra byggðarlaga. Hún eitraði
samþúð fólks, sem bar skylda til
að standa saman að uppbyggingu
dreifbýlisins.
Bændur höfðu með dómi
Hæstaréttar fengið lagt lögbann
við þvi, að fisknytjahagsmunir
þeirra i Laxá yrðu eyðilagðir. Og
visindamenn á sviði náttúrufræði,
er rannsökuðu lifheim Laxár og
Mývatns, lögðu eindregið til, að
þessum vötnum yrði þyrmt og
vistfræðilegu jafnvægi þeirra
ekki raskað með stiflugerð eða
öðrum mannvirkjum.
Helzti forystumaður Akur-
eyringa, hinn virti og vinsæli
bankastjóri, Jón G. Sólnes, hafði
þvi fulla ástæðu til að lýsa þvi yfir
i blaðinu Islendingi á Akureyri 10.
janúar s.L, að sáttargjörðin i
Laxárdeilu var merkasti við-
burður gamla ársins á innlendum
vettvangi. Jón hefur lengi verið
stjórnarmaður i Laxárvirkjun og
þekkiraf eigin raun þá erfiðleika,
sem að óþörfu var stofnað til i
orkumálum Norðurlands.
Eins og málum var komið, var
sáttargjörðin einstakt átak. Enn
þá virðast ekki allir heldur hafa
sætt sig við hana. Enn þá fljúga
einstaka hnútur i garð bænda með
sakargiftum af ýmsum toga. Af
þessum ástæðum þykir Landeig-
endafélagi Laxár og Mývatns
ekki verða hjá þvi komizt að
skýra opinberlega stuttlega frá
gangi mála i deilunni og þeim
niðurstöðum, er fengust með sátt-
argjörðinni.
Fórnir bænda vegna
sáttargjörðarinnar.
Bændur við Laxá og Mývatn
færðu miklar fórnir til að ná sátt-
um. Þar má nefna, að matsnefnd,
skipuð þeim Árna Jónssyni land-
námsstjóra, Sigurði Reyni
Péturssyni hæstaréttarlögmanni
og Jóni Jónssyni forstöðumanni
Fiskifélags Islands, lagði mat á,
hvert tjón væri unnið laxnytja-
hagsmunum Laxár með þeirri 6,5
MW virkjun, sem Laxárvirkjun
reisti gegn fullri andstöðu land-
eigenda við ána og lögbannsdómi
Hæstaréttar. Niðurstaða mats-
nefndarinnar var birt á siðasta
sumri. Samkvæmt henni taldist
tjónið nema yfir 70 þús.
gönguseiðum árlega, er Laxár-
virkjun skyldi setja i ána bændum
að kostnaðarlausu. Hvert seiði
mun kosta nálega 65 krónur. A
núverandi verðlagi mundi það
kosta Laxárvirkjun um 5 milljón-
ir króna árlega aö bæta tjónið. Er
þar ekki talið með tjón af völdum
Laxár I og Laxár II, sem aldrei
hefur verið bætt. En Laxá I hóf
starfsemi árið 1939. Bærtdur
sýndu þá rausn og sáttfýsi aö gefa
þessar bætur i 10 ár og að fallast á
óverulegar bætur eða gjald, er
nemur nokkrum hundruðum þús-
unda króna árlega næstu 10 ár.
Ekki þarf að fjölyrða, að
bændur við Laxá og Mývatn
færðu ekki þessa gjöf — milljóna-
tugi islenzkra' króna — af örlæti
einu eða af þvi,að þeir teldu sig
ekkert hafa við það fé að gera.
Ástæðan var fyrst og siðast sú, að
setja varð niður hatrammar
deilur fólks, sem átti svo margt
sameigið, að allt varð til vinátt-
unnar að vinna. Bændur stigu þvi
það örlagarika skref að fella
niður lögbannið við nefndri 6,5
MW virkjun með sáttargjörðinni.
Þetta gerðu þeir, þótt þeir hefðu i
höndum dóm Hæstaréttar, niður-
stöður valinkunnra innlendra og
erlendra visindamanna um tjón
af völdum virkjunarinnar á lifriki
árinnar og laxnytjum. Þetta var
þungbær fórn, en hverju skyldi
ekki fórna til að binda endi á rikj-
andi ófriðarástand.
A móti þessu samþykkti
Laxárvirkjunarstjórn að láta af
öllum áformum sinum um frekari
virkjanir og stiflugerð i Laxá. 1 1.
gr. sáttargjörðarinnar segir:
..Laxárvirkjun lýsir yfir, að
hún muni ekki stofna til frekari
virkjana i Laxá, umfram þá 6,5
MW virkjun, sem nú er unnið að
og sem ekki hefir vatnsborðs-
hækkun i för með sér, nema tii
komi samþykki Landeigenda-
félags Laxár og Mývatns.”
Undir sáttargjörðina 19. mai
1973 rituðu með eigin hendi allir
stjórnarmenn Laxárvirkjunar.
Knútur Otterstedt, framkvæmda-
stjóri virkjunarinnar, var á þess-
um sáttafundi á Stóru-Tjörnum i
Ljósavatnsskarði og lagði hann
til, að sáttargjörðin yrði
samþykkt.
Rikisstjórn Islands lagði og sitt
af mörkum, svo að samkomulag
mætti nást, m.a. með þvi að lofa
að beita sér fyrir fjárveitingu úr
rikissjóði til að standa straum af
hinum mikla kostnaði Laxár-
virkjunar umfram það, sem hún
hafði áætlað, samanber 2. máls-
grein 1. greinar. Enn fremur tók
rikissjóður að sér að kosta smiði
laxastiga framhjá virkjunum i
Laxá við Brúar i Aðaldal. Sáttar-
gjörðina undirritaði Olafur
Jóhannesson forsætisráðherra
f.h. rikisstjórnarinnar.
Viðbrögð
Laxárvirkjunarstjórnar
Eins og hér hefur verið drepið
á, voru viðbrögð Laxárvirkjunar-
stjórnar i einu og öllu neikvæð við
tillögugerð Landeigenda-
félagsins. Þeir sáu ekkert annað
en Laxá, þótt fyrirsjáanlegt væri,
að þeir mundu með aðgerðum
sinum vinna óbætanlegt tjón á
náttúru árinnar og fisknytjahags-
munum bænda.
Laxárvirkjunarstjórn og þeir
aðilar á Akureyri, sem mest öttu
henni til óbilgjarnar afstöðu,
freistuðu sinna mótleikja. Bæði
opinberlega og fyrir dómstólum
var reynt að útmála, hversu
ótækt og fráleitt væri að smiða
gufuvirkjanir eða að leggja
háspennulinu yfir hálendið. Urðu
sögurnar um hundinn að sunnan
landsfrægar. Þótti ýmsum
merkilegt hvers vegna sunn-
lenzkt rafmagn væri ónothæft
norðan jökla eða hvers vegna
ekki væri unnt að flytja rafmagn
með hundinum eins til suðurs og
norðurs. Kom nú greinilegar i
ljós, hvað fyrir þessum mönnum
vakti, hvernig rafmagnsmálin
sjálf hurfu i skugga skamm-
sýnnar og þröngsýnnar hags-
munapólitikur. Virkjunarmenn á
Akureyri máttu ekki til þess
hugsa, að Norðlendingar fengju
rafmagn nema úr lófa sinum. Og
þeir beittu heildarsamtökum og
opinberum stofnunum fyrir vagn
sinn á hinn ófyrirleitnasta hátt.
Þeir sóttu yfirlýsingar til
Norðurlands, þar sem þeir höfðu
töglin og hagldirnar.
Sigurður Thoroddsen höfundur
Gljúfurversvirkjunarævintýris-
ins átti sæti i Náttúruverndarr.
og fékk það til að gera furðu-
lega ályktun um, að hættulegt
gæti orðið að hleypa laxi á efra
svæði Laxár. Var það jafnframt
dæmi þess, hvernig aðili með
einkarekstur getur stundað það
með setu i opinberru stöðu að
koma ár sinni fyrir borð, þar sem
hann hefur sjálfur og einkarekst-
ur hans fjárhagslegan ávinning
af. Til viðbótar má geta þess, að
hann, einkarekstraraðilinn, átti
einnig sæti i hinni frægu opinberu
Laxárnefnd, sem hleypti Gljúfur-
versævintýrinu af stokkunum. En
ekki aðeins Sigurður Thoroddsen
hafði fjárhagslegra hagsmuna að
gæta, heldur höfðu Akureyringar
einnig fengið rafmagn selt ódýrar
en bændur i Þingeyjarsýslu, þótt
rafmagnið væri sótt til þeirra
bótalaust fram til þessa. Af þessu
öllu iagði vissulega þef ójafnaðar
og ranglætis.
Rikisstjórnin ákveður
að vernda Laxá i S.-
Þingeyjarsýslu.
Þrátt fyrir geysisterka stöðu
virkjunarmanna á Akureyri, sem
höfðu völdin I opinberum stofn-
unum kostuðu af rikisfé, snerist
Mývatn.