Tíminn - 29.06.1975, Blaðsíða 13

Sunnudagur 29. júni 1975.
TÍMINN
13
Blúmailmur er ljúfur — en hættulegur sumum. Frjöduft er
algengur ofnæmisvaldur.
gerviefna, sem við komumst i
snertingu við i nútimaheimi. Á
hverju ári koma 120.000 ný
gerviefni á markaðinn, og a.m.k.
nokkur hundruð þeirra geta
framkallað ofnæmi.
Rikharður III Englands-
konungur var greinilega með of-
næmi. Hann borðaði jarðarber,
og heilbrigðislegur hörundslitur
hans breyttist. Hann varð eld-
rauður i framan, segir sagna-
ritarinn, og þvi rauðara sem
andlit kóngs varð, þvi verra varð
skap hans: Einn lávarðanna i
krúnuráðinu, sem konungur
hlýtur að hafa vantreyst mjög,
var tekinn af lifi fyrir að hafa
reynt að ráða einvaldinn af dög-
um með eitri. Nokkrum dögum
eftir aftökuna var konungur aftur
hraustlegur á hörund segir sagan.
Dúnkoddar voru vandamál 33
ára læknis i Vestur-Berlin. Hann
fékk andarteppu og missti alla
löngun til kvenna. Andstuttur og
náfölur reis hann af beði vinu
sinnar. Það liðu þrir dagar, áður
en hann var búinn að jafna sig.
Reyndur starfsbróðir, gaf honum
ráð sem dugði, svo hann gæti
notið lofts og ástar — i rúmi nýju
vinkonunnar hans eru engir
dúnkoddar.
Verra var það með tólf ára
skóladreng i Seattle i Banda-
rikjunum, sem lét lifið vegna
ógætilegs leiks félaga sinna. Þeir
köstuðu honum út i sundlaug með
köldu vatni, og drengurinn dó
eftir fáar sekúndur. Hann hafði
ofnæmi fyrir kulda! Hinn dular-
fulli sjúkdómur, ofnæmið, hafði
krafizt einn einnar fórnar.
Breyttur viðbragðshæfi-
leiki
Orsakirnar eru mjög mis-
munandi, og það eina sem þessi
þrjú tilfelli höfðu sameiginlegt,
Feldir dýra geta valdið ofnæmi.
var „breyttur viðbragðshæfi-
leiki” likamans. Það var barna-
læknirinn dr. Clemens von
Pirquet i Vin, sem 1906 hóf að
kalla þetta fyrirbrigði ofnæmi
(allergi).Orðið er úr grisku: allos
Siðar var orðið tekið upp I flest
tungumál.
Ofnæmi, eins og t.d. heymæði,
hefur alltaf verið álitið „finn”
sjúkdómur, sem enginn hefur
þurft að skammast sin fyrir. En
samt er ofnæmi meira en „tizku-
sjúkdómur” nú á dögum. Fjöldi
sjúklinga vex stöðugt, eins og
áður var sagt, og reikna má með
að fimmti hver maður I okkar
heimshluta sé sjúklega viðkvæm-
ur fyrir einhverju efni i umhverfi
sinu: Það rennur úr augum hans
eða nefi, slimhimnur bólgnar eða
blóðþrýstingurinn of lágur.
í vissum starfsgreinum — t.d.
meðal afgreiðslufólks, málara og
þeirra sem vinna að rannsóknum
á lyfjum — þjáist þriðji hver
maður af ofnæmi. Enginn er
öruggur um að fá ekki ofnæmi
fyrr eða siðar i lifinu. Ofnæmi,
segja læknar, er tilraun hins
flókna mannslikama til að losa
sig við óæskileg aðskotaefni. Hér
er um að ræða „ranga starfsemi”
varnarkerfis, sem út af fyrir sig
er gagnlegt”.
Viðbragð llkamans kallar fram
vefhormóninn, histamin. Næstum
allir ofnæmissjúkdómar, allt frá
kláða i húðinni til banvænnar
stöðvunar blóðrásarinnar, skrif-
ast á reikning þessa eggjahvitu-
sambands.
Þetta efni berst með blóðinu og
sogæðavökvanum um allan
likamann og er oft banvænt, þótt I
örsmáu magni sé. Histamin
vikkar háræðarnar, veldur út-
brotum, krampakenndum vöðva-
samdrætti og margfaldri kirtla-
starfsemi. Eftir magni og
staðsetningu veldur það i of-
næmiskasti skyndilegri lækkun á
blóðþrýstingi, bolgu i húð og
sllmhimnum, krampakenndum
samdrætti i öndunarfærum,
mikilli slimmyndun eða
„ofnæmissjokki”.
Engin yfirsýn
Histamin, sem þýzki Nóbels-
verðlaunahafinn Adolf Windaus
fann 1907, getur komið fram fyrir
áhrif svo fjölmargra efna (og
jafnvelhita og kulda), að ómögu-
legt er að hafa yfirsýn yfir þau
öll.
Loftmengun hefur i för með sér
að menn anda stöðugt að sér
iðnaðarreyk og öðrum ertandi
efnum. Kemisk efni I mat auka
enn tölu ofnæmisvalda. Annað,
sem valdið getur ofnæmi, eru
snyrtivörur, ýmiss konar úðunar-
efni og lyf.
Dr. Erich Fuchs, sem starfar
að rannsóknum á Mayo Clinic I
Wiesbaden, segir að lita verði á
siaukna útbreiðslu ofnæmis-
sjúkdóma i vestrænum heimi i
tengslum við „yfirhleðslu
snertiflata likamans.” Húð og
slimhimnur nútimamanna eru
jafnþunnar og þær voru fyrir
iðnbyltingu, og þær verða stöðugt
fyrir árásum ofnæmisvaldandi
efna.
Ef tölvan i Mayo-rannsókna-
stöðinni i Wiesbaden er að þvi
spurð, hve margir af 45.000
manns, sem rannsakaðir hafa
verið, hafi ofnæmi fyrir pensilini,
þá er svarið á reiðum höndum —
40. Enginn þessara sjúklinga má
nokkru sinni fá pensilin aftur —
það gæti orðið þeim að bana.
Hættan á lifshættulegum auka-
verkunum af lyfjum er sérlega
mikil, þegar um antibiotika eins
og pensilin er að ræða. Fimm til
tólf prósent allra sjúklinga, sem
fá pensilin áburði, duft eða töflur,
hafa ofnæmiseinkenni gagnvart
þvi — I bezta falli aðeins kláða og
útbrot, en þegar verst lætur, fá
þeir áfall og deyja af völdum
þess.
Sjúkdómur hans gaf ofnæmissjúklingum nýja von
Eitt blóðsýni hefur nú i mörgum tilfellum leyst 30 ofnæmissprautur af
hólmi. Visindamenn og ofnæmissjúklingar geta þakkað það bóndanum
Nils Danielsson. Hann þjáðist af sjaldgæfri tegund krabbameins, sem
varð til þess að nýtt ónæmisefni fannst i blóðinu.
Nils Danielsson, sænski bóndinn, sem fékk sjaldgæft krabbamein,
sem varö þess valdandi að ofnæmislæknar gerðu mikilvæga
uppgötvun.
Gunnar Jóhansson dósent á háskólasjúkrahúsinu í Uppsölum er
I hópi þeirray sem gert hafa tilraunir með nýju rannsóknarað-
ferðina.
Nils Danielsson var smábóndi
og áttiheima inágrenni Uppsala.
Hann var 53 ára, þegar hann lézt
fyrir sex árum. Banamein hans
var sjaldgæf tegund krabba-
meins,sem eyðileggur þær frum-
ur likamans, sem framleiða
ónæmisefnin.
Þessi sjaldgæfi sjúkdómur hans
varð til þess að ný uppgötvun var
gerð I læknisfræði — fimmta
ónæmisefnið fannst. Nánast af til-
viljun fundu nokkrir visindamenn
við háskólasjúkrahúsið i Uppsöl-
um það, og visindamönnum og
lyfjaframleiðendum varð kleift
að einfalda prófanir á ofnæmis-
sjúklingum.
Ofnæmisprófin, og um 30
sprautur sem þeim fylgja, leysir
nýja aðferðin af hólmi með einni
blóðprufu. Nils Danielsson færði
læknavisindunum nýtt ónæmis-
efni með þvi að krabbategundin,
sem hann fékk, réðst einmitt á þá
frumutegund i likamanum meðal
milljóna annarra, sem framleiðir
mótefni, sem valda ofnæmi. Sjúk-
dómur Nils Danielsson hafði i för
með sér að mörg kiló af þessari
frumugerð urðu til i likama hans.
Heilbrigt fólk hefur aðeins fá
grömm af þeim. Það eru einmitt
þessar frumur, sem framleiða hið
nýfundna ónæmisefni.
Nils Danielsson bjó með konu
sinni Astrid. Honum hafði varla
orðið misdægurt um ævina, þegar
hann var svo óheppinn vordag
einn að hrasa og brjóta nokkur
rifbein.
Við sjúkdómsrannsókn á
spitalanum kom i ljós, að i likama
hans var óvenju mikið af eggja-
hvituefnum, og hann var fluttur á
lyflækningadeildina á háskóla-
sjúkrahúsinu tilnánari rannsókn-
ar. Blóðsýni leiddi i ljós að Nils
Danielsson hafði i sér þetta
óþekkta ónæmisefni.
— Við fengum blóðsýni, sem
leiddi i ljós, að sjúklingurinn
hafði furðulega mikið af eggja-
hvituefni, sem við þekktum ekki.
Viö höfðum unnið i mörg ár að
rannsóknum á eggjahvituefnum
og vissum hvernig hin fjögur
þekktu ónæmisefni litu út. Hér
var komið nýtt efni, en við sáum
að það var ónæmisefni, segir
Gunnar Jóhansson dósent.
— Við reyndum það á kaninum,
gerðum tilraunir og komumst að
þeirri niðurstöðu, að hér var um
alveg nýtt efni að ræða. Aðrir
visindamenn gengu til liðs við
okkur, og loks fékkst sú niður-
staða, að þetta eggjahvituefni var
ekki sérstakt fyrir þennan sjúk-
ling, heldur fannst i óeðlilega
miklum mæli I likama hans.
Nils Danielsson lá nokkrum
sinnum á sjúkrahúsinu.
— Hann horaðist hratt. Um
tima var hann svo veikur, að
hann varð að vera i hjólastól,
þegar hann fékk að fara heim, en
hann hafði stálvilja, og gafst ekki
upp fyrr en hann gat risið upp úr
hjólastólnum. Skömmu seinna
gat hann gengið við hækjur, og
um skamman tima losnaði hann
við hækjurnar, segir kona hans
Astrid.
— Pabbi fór á milli sjúkrahúss-
ins og heimilisins. Hann vildi
helzt vera heima. Svo virtist
einnig sem hann hresstist, þegar
hann var hér hjá okkur, segir
dóttir hans, Magareta, sem er
elzt þriggja systkina.
— Við vonuðum alla tið að hann
kæmist heim fyrir fullt og allt og
gæti farið að vinna, segir Astrid.
— Við sáum hvernig hann hresst-
ist með köflum. Læknarnir sögðu
honum, að hann væri með fimmta
efnið i blóðinu, er áður hafði ekki
verið þekkt, og hann fylgdist af
áhuga með þróun málanna. Á
sjúkrahúsinu. kölluðu menn nýja
ónæmisefnið eTtir honum Ig Nd.
Nú gengur það undir nafnin IgE.
— Það var tilviljun, að efnið
fannst. Við reiknuðum út, að
likumar á að við fyndum sjúkling
i sömu aðstæðum næstu tiu árin
væru mjög litlar. En okkur
skjátlaðist. 1968 fannst annað til-
felli. Núeru fimm, sex sjúklingar
iheiminum með samskonar sjúk-
dóm, sem vitað er um.
Þessi sérstaka krabbategund
herjar á frumurnar, sem fram-
leiða ónæmisefni likamans.
Venjulega fjölgar hvitu blóðkorn-
unum, sem framleiða ónæmisefn-
ið, þegar sjúklingur fær þennan
sjúkdóm. En þau halda hæfi-
leikanum til að framleiða
ónæmisefni. Magnið af IgG —
sem við fáum sem smitverjandi
lyf, þegar við förum til Mið-
jarðarhafslandanna, gamma-
globuiin —er 50.000 meira en IgE-
magnið i blóðinu. Þ.e.a.s. 50.000
fleiri frumur framleiða IgG en
IgE.
Likumar eru þvi miklu meiri á
að þessi sjaldgæfi sjúkdómur
leggist á frumurnar, sem fram-
leiða IgG, eða frumur, sem fram-
leiöa hin ónæmisefnin, en einmitt
þessar fáu, em framleiða IgEog
gefa frá sér mótefni, sem fram-
kalla ofnæmi.
Það er einmitt IgE, sem gerir
okkur að ónæmissjúklingum.
— Fundur þessa mikla magns
af IgE i sjúklingi gerði það að
verkum, að hægt var að fram-
leiða mótefni gegn þvi, sem notað
er við nýju prófunaraðferðina
með blóðsýni, segir Gunnar
Jóhansson dósent.