Tíminn - 15.08.1976, Page 21

20
TÍMINN
Sunnudagur 15. ágúst 1976
Sunnudagur 15. ágúst 1976
TÍMINN
21
Nýjung í læknavísindum:
LASERGEISLI
»éö yfir hluta iviunchen. StrikiO, sem sést á myndínni er grænn lasergeisli, er notaður var i tilrauna-
skyni við mengunarrannsóknir af fyrirtækinu MBB. Mynd: Hörður Erlingsson.
Fyrir nokkru vorum við að
blaða í bvzka vikublaðinu Der
Spiegel og i dálki læknavisind-
anna rákumst viö á grein, sem
hér fer á eftir nokkuð stytt:
Lækningar úr fjarlægð
Læknum i Munchen tókst að
meðhöndla á árangursrikan hátt
alvarlegar innri blæðingar. Tæki
þeirra: Lasergeisli.
Sjúklingurinn, 63 ára gamall
karlmaöur, lá náfölur I rúmi á
gjörgæzludeildinni. Blóðþrýsting-
urinn hafði lækkað hættulega
mikið og hjartslátturinn var orð-
inn allt of ör. Hann hafði fengið
fjórar blóðgjafir á örskömmum
tima, en þær dugðu skammt, þvi
maðurinn, sem hafði áöur gengizt
undir magauppskurö, var með al-
varlegar innvortis blæðingar.
Undir eðlilegum kringumstæð-
um, þá hefði sjúklingurinn haft
aðeins um einn möguleika að
velja: Skuiðarborðiö, en það var
lélegur möguleiki, þvi um 50%
slikra sjúklinga deyja á skurðar-
borðinu.
En i komandi framtiö munu
slikar stundir verða æ sjaldgæf-
ari, þvi læknasveit 2. lækninga-
deildar háskólans i Munchen hef-
ur tekizt að þróa áhald, sem gerir
þeim kleift að stöðva innvortis
blæðingar án skurðaögerðar.
Þannig sagði ma. í upphafi
greinarinnar I Der Spiegel. En
tækni- og rannsóknarmálaráö-
herra Þýzkalands Matthöfer hef-
ur einnig vikið oröum aö þessu
tæki. f blaðaviötali sagöi hann
m.a., að meö tækinu heföi lækn-
um tekizt að eyöa æxli á innra
borði blööruveggjarinns.
Við dáðumst vitanlega að þvi,
hvelangtmannshöndin og hugur-
inn hafa komizt iað skapa og þróa
svo fullkomið áhald, Þaö ætti
heldur betur að réttast úr okkur,
þegar við fréttum, að islenzkur
eðlisfræðingur, Þorsteinn Hall-
dórsson sé annar þeirra tveggja
manna, sem mest hafa staöið að
sköpun áhaldsins. Og ekki nóg
með það heldur fréttum viö
einnig, að Þorsteinn væri staddur
á fslandi um þessar mundir I
sumarleyfi sinu, svo viö brugðum
hart við, náðum I Þorstein og
ræddum viö hann um málið.
Hagnýt eðlisfræði
Til aö byrja með, Þorsteinn,
hvar hefur þú lært?
— Eftir stúdentsprófið frá MR
1962, þá hélt ég til Þýzkalands,
þar sem ég lærði eðlisfræði i þrjú
ár við Háskólann i Gottingen. Eft-
ir það U5k við fimm ára fram-
haldsnám við háskólann i
Munchen og þar skrifaði ég próf-
ritgerð i' sameindaeðlisfræöi og
lasers ljósfræði.
Eftir námhóf égstörf hjá þýzka
stórfyrirtækinu
Messerschmitt—Bölkow-Gimbh
og hef veriö þar i 6 ár við rann-
sóknir á hagnýtingu nútima ljós-
fræði i fjarskiptatækni, geimvis-
indum og læknisfræði.
Hitastigið svipað og á
yfirborði sólar
Nú er áhaldiö ykkar grundvall-
að á iasergeislanum. En hvað er
laser eiginlega?
— Laser er til i ýmsum gerð-
um. Það er hægt að magna ljós i
sumum efnum, þannig aö viö
fáum einlitt ljós með ákveðna
tiöni. Sem dæmi um þessi efni niá
taka koltvisýring (COt), Argon
og ýmsa kristalla.
Fyrir hvert efni er til ein ákveö-
in tiðni ljóss, sem er einkennandi
fýrir það efni. Koltvisýrungurinn
sendir t.d. frá sér ljós, sem er inn-
rautt. Argon getur sent frá sér
marglitt ljós og þ.á.m. grænt.
Kristallinn, sem viö vinnum með,
Rætt við íslenzkan vísindamann, sem starfar í Þýzkalandi,
Þorstein Halldórsson, eðlisfræðing
sendir frá sér öldustutt innrautt
ljós.
Kosturinn við laser sem ljós-
gjafa, er að hann er einlitur,
myndaður i einum örmjóum
geisla og það er hægt aö draga
hann saman f minni brennidepil,
en i öðrum tilvikum.
Með laser má mynda mun afl-
meira ljós heldur en frá öðrum
ljósgjöfum, þannig að þegar las-
ergeisla er safnaö saman, þá er
hann aflmesti ljósgjafinn af öllum
þekktum. Hitastigið, sem þarna
verður til er eitthvað nálægt hita*
stiginu á yfirboröi sólarinnnar og
við það bráðna öll efni og gufa
upp.
Lasergeislinn: Stutt
saga i læknisfræðinni
Hvenær byrjuðu visindamenn
að nota lasergeisla í lækninga-
skyni?
Það er óhætt að segja, að saga
lasergeislans i' læknissögunni er
ákaflega stutt. Það var ekki fyrr
en 1966, að fyrstu tilraunirnar
voru gerðar, og það reyndar i allt
ööru skyni, en það sem við erum
að gera nú. Þekkt nafn frá
þessum tima er Mester i Búda-
pest, en hann var að reyna aö
nota veika lasergeisla til aðhraða
græðslu sára.
Arið eftir, þá var Goldstein með
svipaðar og aðrar tilraunir i
Bandarikjunum.
Árið 1973 . vitum viö, að
Israelsmenn voru með tilraunir
til að nota lasergeisla til að skera
meö og notuöu þeir, og gera
revndar enn, koltvisýrings — las-
er-
En það eru hins vegar Þjóð-
verjar, sem standa mjög framar-
lega í flokki i notkun lasers i
læknisfræði og þá helzt íyrir-
tækiö, sem ég starfa við og nefndi
áðan.
Tækið verður til
Hvenær var þetta tæki smiðað?
— Það má segja, að tækið, sem
heitir Medilas og er
Nd: YAG-leysir hafi verið að
þróazt á siðastliðnum fimm ár-
um. Við erum tveir sem höfum
aðallega starfað að þvi, ég og dr.
Rother, en yfirmaður deildarinn-
ar, dr. Kroy, hefur einnig lagt þar
hönd á plóginn.
Við fengum snemma áhuga á
að beita tækinu i læknisfræði og
þá hófst samstarf okkar við aðra
lækningadeildina við háskólann i
Munchen og geislarannsóknar-
stofnun þýzka rikisins i Munchen.
Þá rak á fjörur okkar ómetan-
leg uppgötvun, sem dr. Nath stóð
að, en hann starfar við Tækni-
háskólann i Munchen. Það sem
hann kom með, er kvarsþráður,
sem hægt er að leiöa eftir orku-
mikið laserljós og þegar viö
tengdum saman þessar tvær hug-
myndir, þá var tækið komiö 1
grundvallaratriðum.
Ört blóðtap stöðvast
Það segir i grcininni i Der
Spiegel, að það sé hægt að koma i
veg fyrir ört blóðtap með þessu
tæki?
— Upphaflega hugmyndin var
að nota lasergeislann til aö skera
með, en það kom fljótlega i ljós,
að það var seinlegt verk, alla
vega með þvi innrauða ljósi sem
tækið geislar. ísraelsmönnum
hefur þó gengið betur við þaö og
mismunurinn liggur I þvi, að ljós
af mismunandi tiðni dreifist mis-
jafnlega mikið um vefi. öldu-
lengd laserljóss frá koltvisýrings-
laser Israelsmanna er tiíalt meiri
en öldulengd ljóssins frá
Nd:YAG-laser okkar.
Þegar lasergeisla er beint að
likamsvefjum, þá gerist fyrst, að
vökvi i' vefnum gufar upp og það
lokast fyrir æðaendana. 1 öðru
lagi gerist það, að eggjahvituefii-
in brotna niður. Lengra förum við
ekki, en ef lasergeislanum er
beint að vefjunum of lengi, þá
brenna þeir til agna.
Eins og ég sagði áðan, þá hefur
Israelsmönnum gengið vel með
aöskera ogþaðer vegna þess, að
þeirralasergeisli dreifist einungis
um yfirborð vefsins og brennir
hann I sundur. Okkar lasergeisli
dreifist hins vegar meira um, hit-
ar vefinn djúpt undir yfirboiðinu
og stöðvar þannig tryggilega
blóðrásina.
Opnar aðgerðir
Getur þú eitthvaö sagt okkur
frá þeim iæknisaðgerðum, sem
hafa veriö framkvæmdar til
þessa?
— Það má skipta þessum
læknisaðgerðum i tvo megin-
hluta. Annars vegar opnar að-
gerðir og hins vegar lokaðar að-
Þorsteinn Halidórsson, eðlisfræöingur.
gerðir, þar sem læknirinn verður
að vinna innan frá.
Dr. Ackermann, sem starfar
viðtannlækningadeild háskólans I
Munchen hefur notað lasergeisla
til að stöðva blæðingar eftir tann-
töku á blæðurum. Blæðarar
(dreyrasjúkir) eru þeir, sem
vantareitthvað af storknunarefn-
um blóðsins, þannig aö þeim
blæðir endalaust, þegar þeir fá
sár. Þetta getur verið meöfæddur
sjúkdómur, þetta getur verið
vegna lifrarsjúkdóms eöa þá að
fólkið hafi fengið lyf sem hafa
haft þessi aukaáhrif.
Þegar tanntaka er framkvæmd
á blæðara, þá veröur aö rannsaka
hvaða efni hann vantar af storkn-
unarefnunum og siðan er beim
gefið það efni og þá fyrst er hægt
að taka tönnina úr.Og það er
greinilegt, að slik tanntaka er
óhemjulega dýr. 1 Þýzkalandi
kostar það blæðara um 750 þús.
kr. að gangast undir slika aögerð.
En með tilkomu lasergeislans,
þá þarf ekkertaf þessuog aðferð-
in verður engu frábrugðnari
venjulegum aðgerðum
Lasertækiö á skurðstofunni. Snúran, sem gengur út úr tækinu er kvarsþráöurinn, sem minnst er
á i greininni. Birt meö góðfúslegu leyfi MBB.
Þá má einnig nefna dr. Leheta,
sem er heilaskurðlæknir, en hann
hefur framkvæmt 13 heilaaðgerö-
ir, þar sem hann hefur notað
lasertækið. Þarsem nærri þvi allt
blóð likamans fer i gegnum heil-
ann, þá verður gifurlegt blóðtap
við heilaaðgerðir og það er hægt
að minnka til mikilla muna með
notkun áhaldsins.
Lokaðar aðgerðir
Það eru til margar aðferðir við
að rannsaka innri gerð likamans
og er það þá yfirleitt gert með
endóskópum. Sem dæmi má taka
magann, sem er kannaður með
magakiki (gastróskóp), en þá er
slöngu stungið gegnum munn
sjúklingsins og ofan i maga. Á
enda slöngunnar er auga, sem
læknirinn notar til að kanna mag-
ann að innan.
Þessar sprautandi öru maga-
blæðingar, sem m.a. orsakast
vegna streitu, eru mjög hættuleg-
ar, þviekkert er hægt við þeim að
gera nema skera viðkomandi
upp. Það reynir mjög á hjartað og
dauðshlutfallið er mjög hátt.
Dr. Kiefhaber hefur tekizt að
nota áhaldið til að geisla æðaend-
anaogstöðvar þannig blóörásina.
Þá er hægt að skera sjúklinginn
upp við mun hættuminni aðstæð-
ur.
A hálfu ári hefur dr. Kiefhaber
meðhöndlað yfir 50 sjúklinga af
þessu tagi og auk þess hefur hann
haldið fyrirlestra um þessar
lækningar viöa i Þýzkalandi og
Bandarfkjunum.
Dr. Hofstetter og dr. Stehler
hafa með blöðrukiki (sýstóskóp)
meðhöndlað æxli innan á blöðru-
veggnum. Þessi æxli eru yfirleitt
góökynja vefjabreytingar, en
geta þróaztyfir i illkynja krabba-
meinsæxli.
Þessi aögerð hefur ekkert að
gera með blæðingar, en hins veg-
ar eyða þeir æxlinu. Ef þeim tekst
að geisla saman æðarnar sem
færa æxlinu næringu, þá deyr það
aö sjálfu sér.
Einn af mörgum kostum, sem
fylgir þessari aðgerð, er t.d.
styttri sjúkrahúsdvöl.
Kostimir ómetanlegir
Hverjir eru, i stuttu máli,
lielztu kostirnir viö notkun laser-
geisla i læknavisindum?
— Það ætti að vera ljóst af þvi
sem áður hefur komiö fram, aö
kostirnir eru ómetanlegir. Til að
mynda, þá er einungis fjárhags-
legi hagnaðurinn gifurlegur.
Styttri sjúkrahúsdvöl, minni
undirbúningsvinna o.s.frv. draga
úr kostnaðinum. Þá eykst og ör-
yggi sjúklingsins til muna.
En visindalega þá eru helztu
kostirnir aðallega þrir. I fyrsta
lagi, þá vinnur læknirinn úr f jar-
lægð, þannig að hann hefur góða
yfirsýn yfir það, sem hann er að
gera. I öðru lagi, þá er ekki um
neina snertingu að ræða, svo að
veirur flytjast ekki milli. Og i
þriðja lagi, þá er komiði veg fyrir
blæðingar, sem út af fyrir sig er
gifurleg framför.
Framtiðin
Hvaöa áætlanir eru á döfinni á
næstunni?
— Það eru fjölda margar að-
gerðir, sem enn eru óprófaðar.
Sem dæmi má taka, að það ætti að
vera hægt, að fjarlæga æxli i
raddböndum, maga og hálsi.
Þessi atriði skýrast öll á næst-
unni. Svo erum við með á döfinni,
að rannsaka frekar lifrina. Þetta
er heimur, sem óðum er að opn-
ast.
Athuganir á áhrifum
lasergeilsunar.
En þið hljótiö einnig aö fylgjast
með neikvæöum áhrifum laser-
geislunar
— Jú, við erum vitanlega með
slikar athuganir. En til þessa höf-
um við ekki oröið varir við annað
en góðkynja vefjabreytingar.
Aðalatriðið er að geisla ekki of
mikið, þannig að þaö atriði er
aðallega spurning um tækni.
Fyrirtæki okkar, geislarann-
sóknarstofnunin og lækninga-
deildirnar vinna i sameiningu aö
athugun á hitadreifingu og dreif-
ingu ljóssins innan vefsins.
Auk þess erum við yfirleitt
staddir á skurðstofunni, þegar
aðgerðir eru framkvæmdar og þá
gefst okkur tækifæri til að gera
okkar athuganir.
Ekki svipað þessu til
annars staðar.
Hvenær förum við að sjá laser-
tækið ykkar á almennum inark-
aöi?
— Fyrirtæki okkar hefur staðið
að þessum rannsóknum i um
fimm ár og ég býst fastlega við,
að þessar undirbúningsrannsókn-
ir eigi eftir að standa i 2-3 ár i við-
bót Eftir það ætti tækið að fara
aö berast á hinn almenna mark-
að, en um þessar mundir erum
við að hefja smiði sliks markaðs-
hæfs tækis.
Það þarf varla að taka það
fram, að fyrirtækið hefur lagt
gifurlega fjármuni i þessar
rannsóknir og það án þess að fá
nokkuð til baka sem heitið getur.
Þjóöverjar standa mjög frama-
lega á þessu sviði, þvi ekkert
þessu svipað er til neins staðar i
heiminum og jafnvel Bandarikja-
menn, sem yfirleitt standa
framarlega i þessum visindum,
hafa litið unnið við að þróa laser-
geislatæki i þágu læknisfræö-
innar.