Fréttablaðið - 28.01.2006, Blaðsíða 51

LAUGARDAGUR 28. janúar 2006 31
Hugmyndin um samkynhneigð
er ung og þekkist varla fyrr en á
ofanverðri 19. öld. Þá varð mikið
hneykslismál í kringum rithöf-
undinn Oscar Wilde (1854-1900)
sem var fangelsaður fyrir að hafa
átt samræði við aðra karlmenn. Í
nútímamáli er talað um samkyn-
hneigð þegar tveir einstaklingar af
sama kyni eiga í ástarsambandi og
stofna í sumum tilvikum fjölskyldu
saman. Hefur það sambúðarform
núna verið viðurkennt af hinu opin-
bera og mun senn verða jafnrétthátt
hjúskap karls og konu.
Samkynhneigðir á miðöldum?
Síðustu áratugi hefur nokkuð verið
deilt um hvort hugmyndin um sam-
kynhneigð hafi þekkst í fornöld eða
á miðöldum, jafnvel þó að hugtakið
sjálft hafi ekki verið til. Miðalda-
fræðingurinn John Boswell (1947-
1994) taldi að til hefðu verið eins
konar samkynhneigð pör á miðöld-
um. Margir aðrir fræðimenn hafa
þó andæft því og í nýjustu rannsókn-
um er hugtakinu samkynhneigð að
mestu hafnað.
Flestir telja að á svokölluðum
víkingatíma (800-1100) hafi þeir
sem fundu til hrifningar af aðilum
af sama kyni hvorki talið sig sam-
kynhneigða né geta valið á milli
þess að elska karla eða konur. Nú á
dögum er tilhneigingin sú að skipta
fólki í sam- og gagnkynhneigt en
ekki eru allir kynfræðingar sam-
mála um að sú tvígreining sé endi-
lega eðlilegri eða réttari en önnur.
Sambúð karla algeng á miðöldum
Sambúð karla var á hinn bóginn
mjög algeng á miðöldum, til dæmis
í klaustrum eða á ferðalögum, svo
sem á víkingaskipum. Margt bendir
til andlegrar og líkamlegrar hrifn-
ingar karlmanna á öðrum karlmönn-
um en vegna eðlis heimildanna eru
mun færri dæmi til um slíka aðlöðun
kvenna. Á þessum tíma voru einn-
ig til sambúðarform sem ekki eru
algeng í vestrænum samfélögum nú
til dags, til að mynda að karlmaður
ætti fleiri en eina eiginkonu. Var þá
önnur yfirleitt sett skör lægra en
hin og kölluð frilla.
Karlmennskan dregin í efa
Á miðöldum var til hugtakið „ergi“
sem hafði mjög neikvæða skír-
skotun. Í því fólst að karlmennska
manna var dregin í efa og þeir taldir
hegða sér kvenlega, vera ragir eða
blauðir. Ýmislegt gat falist í ergi,
til dæmis hugleysi (sem einnig var
nefnd ragmennska). Eitt af því var
að hafa verið „sorðinn“ eða „stroð-
inn“ af öðrum karlmanni. Ásakanir
um slíkt nefndust fullréttisorð og
samkvæmt íslenskum lögum mátti
vega menn til hefnda fyrir slíkt.
Margt fleira gat kallað á ásakanir
um ergi, svo sem skeggleysi eða
barnleysi.
Níð í máli og myndum
Níð af þessu tagi var iðulega sett
fram í orðum, en einnig þekktist að
það væri sett fram með myndrænum
hætti og var þá kallað tréníð. Dæmi
um slíkt er í Bjarnar sögu Hítdæla-
kappa, sem mun vera rituð á 13. öld:
„Þess er nú við getið að sá hlut-
ur fannst í hafnarmarki Þórðar, er
þvígið [því-gi-að = ekki þeim mun]
vinveittlegra þótti. Það voru karl-
ar tveir og hafði annar hött bláan á
höfði. Þeir stóðu lútir og horfði annar
eftir öðrum. Það þótti illur fundur
og mæltu menn, eða hvorskis hlutur
væri góður, þeirra er þar stóðu, og
enn verri þess er fyrir stóð.“
Í þessu fólust greinilega
aðdróttanir um kynlíf tveggja karl-
manna og er til marks um neikvæða
ímynd þess á ritunartíma sögunnar.
Þó er gerður greinarmunur á því að
vera „virkur“ og „óvirkur“ þátttak-
andi í verknaðinum og verra að vera
óvirkur, þar sem slíkt athæfi hefur
þótt kvenlegt, það er ergi.
Syndsamlegt athæfi
Rétt er að taka fram að allt níð af
þessu tagi snýst um kynlíf en ekki
ást. Hið sama á við um skriftaboð
kirkjunnar þar sem kynlíf milli
karlmanna var skilgreint sem
syndsamlegt, ásamt framhjáhaldi,
kynlífi með dýrum og sjálfsfróun.
Ekkert bann var hins vegar lagt við
kynlífi með aðilum sem nú teldust
undir lögaldri og er það til marks
um hvernig viðmið um rétt og rangt
athæfi geta breyst.
Hvorki í skriftaboðum né níði
var gert ráð fyrir að til væri sér-
stakur hópur „samkynhneigðra“
heldur var líklega talið að allir gætu
drýgt þessa „synd“. Í skriftaboðum
Þorláks helga frá 1179 virtist hún
ekki litin sérstaklega alvarlegum
augum. Samt sem áður var kynlíf
karla ótvíræð synd, eins og raunar
sjálfsfróun og framhjáhald.
Hugtakið ekki til á víkingatím-
anum
Niðurstaðan er sú að samkynhneigð
sem hugtak eða stofnun var ekki til
á árunum 800 til 1100. Kynferðisleg
spenna og þrá milli fólks af sama
kyni hefur líklega alltaf verið til en
er skilgreind á mismunandi hátt á
hverjum tíma.
Sverrir Jakobsson,
stundakennari í sagnfræði við HÍ.
Hvort á að segja „gúglaði hann“
eða „gúglaði honum“ þegar mað-
ur leitar í Google?
Orðabók Háskólans á engin dæmi
enn sem komið er í seðlasöfnum
sínum um sögnina að gúgla ‚leita
að e-u með leitarvélinni Google‘. Ég
hef spurst allnokkuð fyrir um þá
notkun sem fyrirspyrjandi nefndi
og fengið þau svör að flestir tali um
„að gúgla honum/henni/því“ þegar
leitað er að einhverju á leitarvélinni
Google. Hugsunin er þá hin sama og
ef sagt er „ég fletti honum/henni/því
upp á Google.“
Engin sérstök íslensk sögn er til
um að leita að einhverju á Google en
eðlilegast væri að nota sagnir eins
og leita eða fletta upp og segja: „ég
leitaði að því í Google“ eða „ég fletti
því upp í Google“.
Guðrún Kvaran, prófessor,
forstöðumaður
Orðabókar Háskólans.
ÞÓR OG LOKI Þótt almennt væri litið niður
á kvenlega karlmenn er vel þekkt frásögn
úr Þrymskviðu af þrumuguðinum Þór sem
þóttist vera Freyja í von um að endur-
heimta hamar sinn. Hér sjást Þór og Loki
klæðast kvenmannsfötum.
Þekktist samkynhneigð
á víkingatímanum?
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem þau nefnast.
Að jafnaði birtast þar 15-20 ný svör í hverri viku. Meðal spurninga sem glímt hefur
verið við að undanförnu eru: Er opinberum starfsmönnum heimilt að ráða sína
eigin fjölskyldumeðlimi í vinnu? Hver uppgötvaði rafmagnið? Hvað eru til margar
gerðir af sálfræði? Hvað er rafrænt lýðræði? Er Íslandi betur borgið utan Evrópusam-
bandsins eða innan þess? Hvað er alkóhólismi? Hægt er að lesa svör við þessum
spurningum og fjölmörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
AUGL†SINGASÍMI
550 5000Sögurnar, tölurnar, fólki›.
Mest lesna viðskiptablaðið
AUGLÝSINGASÍMI
550 5000
FYLGIR FRÉTTABLAÐINU ALLA MIÐVIKUDAGA
Sa
m
kv
æ
m
t
fj
ö
lm
ið
la
kö
n
n
u
n
G
al
lu
p
o
kt
ó
b
er
2
00
5.

Mest lesna viðskiptablaðið
AUGLÝSINGASÍMI
550 5000
FYLGIR FRÉTTABLAÐINU ALLA MIÐVIKUDAGA
Sa
m
kv
æ
m
t
fj
ö
lm
ið
la
kö
n
n
u
n
G
al
lu
p
o
kt
ó
b
er
2
00
5.

Mest lesna viðskiptablaðið
AUGLÝSINGASÍMI
550 5000
FYLGIR FRÉTTABLAÐINU ALLA MIÐVIKUDAGA
Sa
m
kv
æ
m
t
fj
ö
lm
ið
la
kö
n
n
u
n
G
al
lu
p
o
kt
ó
b
er
2
00
5.