Fréttablaðið - 01.05.2006, Qupperneq 12

Á þingi evrópskra verkalýðs-félaga í París árið 1889 var samþykkt tillaga um að 1.
maí skyldi verða alþjóðlegur frí-
dagur verkafólks. Frakkar, sem
lögðu tillöguna fram, vildu að
verkafólk notaði daginn til fjölda-
funda til að fylgja eftir kröfum um
átta stunda vinnudag og öðrum
umbótum á kjörum sínum. Það varð
hins vegar hálfgert hernaðarástand
í mörgum evrópskum borgum
þennan dag og töldu ýmsir að það
tiltæki að halda sérstakan baráttu-
dag væri upphaf byltingar. Í Frakk-
landi voru kröfugöngur bannaðar
og á nokkrum stöðum í Austurríki
brutust út átök. Þúsundir manna í
Bretlandi tóku þátt í kröfugöngum
þann 1. maí og á Ítalíu og Spáni
urðu róstur og margir verkalýðs-
sinnar voru hnepptir í varðhald.
Aðdragandinn að stofnun
frídags verkamanna, 1. maí, var þó
enn lengri því allt frá árinu 1860
höfðu samtök verkamanna í Banda-
ríkjunum barist fyrir átta stunda
vinnudegi og þegar bandarísku
verkalýðssamtökin voru stofnuð
árið 1886 settu þau einnig kröfu
um átta stunda vinnudag á oddinn.
Sambandið ákvað árið 1889 að efna
til allsherjar vinnustöðvunar 1.
maí árið eftir til að knýja fram
viðurkenningu á þessari kröfu. Það
voru því kröfur amerískra verka-
manna sem gerðu það að verkum
að áðurnefnd ákvörðun var tekin í
París.
Valið á þessum degi styðst við
rótgróna hefð, en menn tóku sér
oft frí þennan dag. Í heiðnum sið
var hann táknrænn fyrir endalok
vetrarins og upphaf sumars. Á
Norðurlöndunum var 1. maí fyrsti
dagur sumars.
Þann 1. maí gengur fólk undir
rauðum fána og leikinn er alþjóða-
söngur verkalýðsins. Mörgum
verður þá hugsað til Sovétríkj-
anna sálugu og alræðisvalds
kommúnistastjórna. Upprunaleg
merking þessara tákna er þó fyrst
og fremst krafa um breytingar og
réttlátara þjóðfélag. Rauði liturinn
á fána verkalýðshreyfingarinnar
táknar uppreisn gegn ranglæti.
Fyrsta kröfugangan á frídegi
verkamanna á Íslandi var árið
1923 í Reykjavík, en um nokkurra
ára skeið fram að því höfðu verið
haldnar innisamkomur 1. maí.
Þennan dag fylkti reykvískt verka-
fólk liði en hafa ber hugfast að
Alþýðusamband Íslands var
stofnað árið 1916 og sameining
verkafólks í heildarsamtökum
hefur örugglega stuðlað að því að
fólk tók að hittast á þessum degi.
Ekki voru fyrstu göngurnar fjöl-
mennar og þær vöktu ekki mikla
athygli nema kannski andstæðinga
samtaka launafólks. Í fyrstu göng-
unni árið 1923, og í mörg ár eftir
það, hópuðust þeir saman og jusu
yfir göngumenn háðsglósum og
skítkasti. Göngumenn létu þetta
ekki á sig fá og göngur á 1. maí
urðu árlegur viðburður. Göngu-
mönnum fjölgaði og kröfugöngur
voru farnar víða um land.
Tuttugu árum síðar hafði margt
breyst. Á stuttum tíma hafði
íslenskt samfélag tekið verulegum
breytingum og styrkur verkalýðs-
hreyfingarinnar á almenna
markaðnum var allur annar. ASÍ
var orðin máttug fjöldahreyfing
og naut vaxandi virðingar. Stríðið
var í algleymingi og félög eins og
Bandalag starfsmanna ríkis og
bæja höfðu gengið í lið með
Alþýðuhreyfingunni um að halda
1. maí hátíðlegan sem frídag alls
launafólks. Í ávarpi sínu árið 1943
leit Guðgeir Jónsson, forseti ASÍ,
um öxl og rifjaði upp að sambandið
hafði verið stofnað árið 1916 á
tímum fyrri heimsstyrjaldarinnar.
Það var stofnað af sex félögum
með sex hundruð starfsmenn innan
vébanda sinna. Tuttugu og þremur
árum seinna hafði félagatalan þrí-
tugfaldast, félögin voru orðin 116
og voru félagsmenn nítján þúsund
alls. Þetta sást á kröfugöngunni 1.
maí árið 1943 sem að sögn blaða-
manns Alþýðublaðsins var sú
stærsta sem sést hafði.
Fyrst var gengið um vestur-
bæinn og síðan lá leiðin austur á
bóginn. Lúðrasveitir léku og fólkið
skipaði sér undir fána félaga
sinna. En íslenski fáninn var líka á
lofti, rauðir fánar voru margir og
mismunandi stórir, áletraðir
borðar og spjöld með kröfum
dagsins. Um kvöldið voru skemmt-
anir í Alþýðuhúsinu við Hverfis-
götu og í Iðnó. Bæði húsin voru
full út úr dyrum og dagskráin fjöl-
breytt: stutt ávörp, skáld létu ljós
sitt skína og sungið var og dansað.
Þeir sem heima sátu hlustuðu á
dagskrá útvarpsins sem var
helguð 1. maí að hluta. Þessi
hátíðarstemning er lýsandi fyrir
1. maí kröfugöngur og hátíðarhöld
næstu áratuga. Um litríkar og
glæsilegar fjöldagöngur var að
ræða og hátíð í hugum verkafólks
og kannski þjóðarinnar allrar. Það
sem breyttist milli ára voru kröfur
dagsins, málaðar og skrifaðar á
spjöld og borða, þó þær hafi ávallt
verið keimlíkar. Svo er enn í dag.
Árið 2006 er merkilegt í sögu
verkalýðshreyfingarinnar á
Íslandi vegna þess að níutíu ár eru
síðan Alþýðusamband Íslands var
stofnað. Það telst einnig mikilvægt
í sögulegu ljósi vegna þess að síðar
á þessu ári verða stofnuð ný
samtök verkalýðshreyfinga á
heimsvísu með rúmlega 200
milljónum félaga. En þótt samtökin
séu ný þá er boðskapurinn sá hinn
sami eftir áratuga baráttu. Sam-
tökunum er ætlað að berjast fyrir
réttindum og bættum hag verka-
manna, gegn valdníðslu og arðráni
og skapa vettvang verkalýðsfélaga
um allan heim til þess að halda hug-
sjóninni um jöfnuð á lofti.

Heimildir: Alþýðusamband Íslands,
Þorleifur Óskarsson, visindavefur.hi.is
1. maí 2006 MÁNUDAGUR12
1. maí er hátíðlegur dagur í augum flestra Íslend-
inga en þessum degi er fagnað á mismunandi
forsendum. Í hugum yngra fólks er hann ekkert
annað en venjulegur frídagur, en í huga manns
sem man tímana tvenna stendur hann fyrir ára-
tuga baráttu fyrir jöfnuði og það sem flestir telja
sjálfsögð mannréttindi. Fyrsti dagur maímánaðar
hefur í rúma öld verið sérstakur og kemur þar
margt til, en fyrst skal það telja að hann er dagur
verkalýðsins. Svavar Hávarðsson leit um öxl og
kynnti sér sögu þessa dags hér og erlendis.
Grípum geirinn í hönd
1. MAÍ 1964 Séð yfir Lækjartorg og Bernhöftstorfuna í Reykjavík. Árið 1943 var vélbyssu-
hreiður setuliðsins staðsett á torfunni og notað sem ræðupallur.
1. MAÍ 1978 Séð upp Laugaveginn í Reykjavík. Kröfugöngur á þessum degi hafa lengi verið farnar niður verslunargötuna.
1. útdráttur 9. maí
Ágóði af Happdrætti DAS
rennur til uppbyggingar
dvalarheimila fyrir aldraða
ÍS
LE
N
SK
A
A
U
G
LÝ
SI
N
G
A
ST
O
FA
N
/S
IA
.I
S
D
A
S
30
94
4
04
/2
00
6
Bílainnflytjandi
Hringdu núna 561 7757
Kíktu á neti› www.das.is
773 skattfrjálsar
milljónir á árinu
Alþjóðasöngur
verkalýðsins
Fram, þjáðir menn í þúsund löndum
sem þekkið skortsins glímutök!
Nú bárur frelsis brotna á ströndum,
boða kúgun ragnarök.
Fúnar stoðir burtu við brjótum!
Bræður! Fylkjum liði í dag -
Vér bárum fjötra, en brátt nú hljótum
að byggja réttlátt þjóðfélag.
Þó að framtíð sé falin,
grípum geirinn í hönd,
því Internationalinn
mun tengja strönd við strönd.
(Eugén Pottier;
þýð. Sveinbjörn Sigurjónsson.)