Fréttablaðið - 25.05.2006, Blaðsíða 18

25. maí 2006 FIMMTUDAGUR18
fréttir og fróðleikur
Rannsókn Guðna sýnir að á tíma-
bilinu 1949 til 1968 var í sex tilfell-
um gefin heimild með dómsúr-
skurði til að hlera síma hjá fjölda
einstaklinga, stjórnmálaflokkum,
fjölmiðlum og félagasamtökum.
Alþingismenn voru í hópi þeirra
sem hlerað var hjá. Engar heimild-
ir hafa fundist um símahleranir án
dómsúrskurðar og alltaf voru
heimildir í lögum fyrir slíkum
hlerunum eða í lögum um fjar-
skipti frá árinu 1941. Þar eru síma-
hleranir leyfðar „þegar öryggi
landsins krefst þess“, sem voru
þau rök sem tiltekin voru þegar
dómsmálaráðuneytið fór fram á
leyfi hlerana til sakadómara eða
yfirsakadómara.
Heimildirnar
En af hverju koma þessar heimildir
upp á yfirborðið svo seint sem árið
2006? Umræðan um hleranir er
jafngömul sögu símans hér á landi
og spurningar samtímans eru ekk-
ert annað en bergmál fortíðarinnar
um að nauðsynlegt sé að færa stað-
reyndir þessara mála fram í dags-
ljósið. Opinberunin nú felst í því að
vel lesinn og forvitinn sagnfræð-
ingur bað um heimild til að rann-
saka þessi gögn á þeim forsendum
að hann væri að vinna fræðilega
rannsókn um sögu kalda stríðsins
og lagði fram því til rökstuðnings
rökstudda greinargerð. Guðni hafði
þá stundað rannsóknir í skjalasöfn-
um í Bretlandi, Bandaríkjunum og
víðar í átta ár. Í þeirri vinnu komst
hann að raun um að stjórnvöld
hefðu haft einhvers konar eftirlit
með fólki, til dæmis þegar land-
helgismálið var í algleymingi. Það
kom honum á sporið um að heimildir
væri að finna í skjalasöfnum á
Íslandi og hann einfaldlega fór
fram á að sjá þær.
Þjóðskjalasafn Íslands veitti
Guðna Th. Jóhannessyni heimild til
þess að rannsaka þau skjöl sem
hann fór fram á að sjá að fengnu
samráði við Héraðsdóm Reykjavík-
ur eins og upplýsingalög frá 1991
gera ráð fyrir. Þau skilyrði fylgdu
þó að lög um persónuvernd og með-
ferð persónuupplýsinga yrðu virt í
hvívetna. Í raun gilda engin laga-
ákvæði um aðgang að þeim skjölum
sem hér um ræðir því upplýsinga-
lögin ná ekki til þeirra eins og
kemur fram í 2. gr. fyrstu máls-
grein, að lögin gildi ekki um rann-
sókn eða saksókn í opinberu máli.
Engin reglugerð er heldur til vegna
þess að reglugerð um aðgang að
skjölum á Þjóðskjalasafni, sem upp-
lýsingalög ná ekki til, hefur ekki
verið sett. Við afgreiðslu fyrir-
spurnar Guðna var því aðeins höfð
til hliðsjónar 8. grein, önnur máls-
grein, um aðgang þegar liðin eru
þrjátíu ár frá því gögn urðu til og
20. grein, önnur málsgrein, þar sem
tekið er fram að ef vafi leikur á um
rétt til aðgangs að gögnum getur
safnið aflað rökstuddrar umsagnar
þess stjórnvalds sem afhenti safn-
inu gögnin áður en ákvörðun er
tekin. Umsögnin kom frá Héraðs-
dómi Reykjavíkur sem geymt hafði
gögnin frá 1992 og afhenti þau Þjóð-
skjalasafni sumarið 2005. Fyrir
1992 voru skjölin geymd í Saka-
dómi Reykjavíkur.
Samkvæmt þessu getur hver sá
sem áhuga hefur á þeim upplýsing-
um sem í skjölunum er að finna
fengið að sjá þau. Allavega svo
lengi sem viðkomandi gengst við að
virða lög um persónuvernd og með-
ferð persónuupplýsinga. Frétta-
blaðið hefur nú þegar farið fram á
slíka heimild og bíður svars.
Pólitískar njósnir?
En var um pólitískar njósnir að
ræða? Sólveig Pétursdóttir, forseti
Alþingis, telur ekki að svo hafi
verið. Sólveig sagði í viðtali við
Fréttablaðið á þriðjudag að hún
teldi að pólitískar símhleranir
tíðkuðust ekki nú og hafi aldrei
tíðkast og slíkt væri bæði lögbrot
og stjórnarskrárbrot. Undir sjónar-
mið Sólveigar taka ráðherrar og
margir þingmenn stjórnarflokk-
anna en formenn stjórnarand-
stöðuflokkanna eru því ósammála.
Ríkisstjórn sem og aðrir þingmenn
eru sammála um að rannsókn verði
að fara fram og Björn Bjarnason
hefur kallað eftir sagnfræðilegu
uppgjöri við kaldastríðsárin.
En svo eru það þeir sem eru
þess fullvissir að hafa verið hler-
aðir, alþingismenn sem aðrir. Þeir
telja að um pólitískar njósnir hafi
verið að ræða og ekkert annað.
Þeirra á meðal eru Kjartan Ólafs-
son, fyrrverandi ritstjóri Þjóðvilj-
ans, og Ragnar Arnalds, fyrrver-
andi alþingismaður, sem hafa
komið fram og lýst andúð sinni á
þeim aðferðum sem beitt var. Þeir
munu líklega seint sættast á annað
en að fá að sjá umrædd skjöl og
eins og mál standa verður þess
varla langt að bíða.
FRÉTTASKÝRING
SVAVAR HÁVARÐSSON
svavar@frettabladid.is
Svona erum við
���������������
��� ������������
�������������
������������
����������������������������������������������������������
���������������������������
F
A
B
R
IK
A
N
2
0
0
6
�����������������������������
��������������������������
�������������
�����������������������������������������������������
������������������������������������������������������
���������������������������
����������������������������������������������������
������������������ �������������������
■ 1949: Inngangan í NATO
Mikil pólitísk spenna og átök urðu þegar lagt
var til að Ísland gengi í Atlantshafsbanda-
lagið. Miklar óeirðir urðu á Austurvelli þann
30. mars þetta ár. Alls voru 16 símanúmer
hleruð. Þau tilheyrðu Sósíalistaflokknum,
Þjóðviljanum og númerum sem tilheyrðu
heimahúsum, þar af á heimilum þriggja
alþingismanna.
■ 1951: Heimsókn Dwights Eisenhower
Þjóðviljinn mótmælti harðlega komu hers-
höfðingjans, síðar forseta Bandaríkjanna, og
sagði að óvild þjóðarinnar myndi umlykja
hann. Hleruð voru fimmtán símanúmer, hjá
Þjóðviljanum, Sósíalistaflokknum og Dags-
brún. Símar ellefu einstaklinga voru hleraðir,
þar af hjá tveimur alþingismönnum.
■ 1951: Koma Bandaríkjahers til Íslands
Lögreglan í Reykjavík taldi að raunveruleg
hætta væri á að friði væri ógnað af andstæð-
ingum „aðgerða í öryggismálum landsins“.
Þetta var byggt á ályktun fulltrúaráðs
Sósíalistafélags Reykjavíkur um að gera 1.
maí að „stórum degi“. Koma hersins var sett í
samhengi við þessa ályktun og samþykkt að
hlera alls 25 símanúmer. Þau voru hjá Sósíal-
istaflokknum, Þjóðviljanum og Verkamann-
félaginu Dagsbrún. Sextán heimasímar voru
hleraðir, þar af hjá fjórum alþingismönnum.
■ 1961: Landhelgissamningur við Breta
Samkomulag í landhelgisdeilunni lá fyrir en
ráðamenn óttuðust viðbrögð almennings.
Óttast var að tilraunir yrðu gerðar til að trufla
starfsfrið Alþingis og hleranir samþykktar á
fjórtán símanúmerum. Þau tengdust Alþýðu-
bandalaginu, Dagsbrún og Alþýðusambandi
Íslands. Einnig sími hjá Dagfara, tímariti
Samtaka herstöðvarandstæðinga.
■ 1963: Varaforseti BNA til Íslands
Herstöðvarandstæðingar nota tækifærið
til að mótmæla hersetunni hér á landi við
Háskólabíó þar sem Lyndon B. Johnson hélt
fund. Alltaf var ætlunin að þau mótmæli
færu friðsamlega fram en um það efuðust
stjórnvöld. Samþykktar voru sex hleranir,
hjá Sósíalistaflokknum og félögum flokksins
í Reykjavík, síma Dagfara og hernámsand-
stæðinga. Sími tveggja einstaklinga var
hleraður og var annar þeirra alþingismaður.
■ 1968: Ráðherrafundur NATO
Samtök hernámsandstæðinga boðuðu til
mótmæla. Sautján númer voru hleruð, tvö
hjá Sósíalistaflokknum og eitt hjá Dagsbrún,
einnig Dagfara, Þjóðviljanum, Æskulýðsfylk-
ingunni og MÍR, menningartengslum Íslands
og ráðstjórnarríkjanna. Tíu heimasímar voru
hleraðir, þar af tveir á heimilum alþingis-
manna.
HLERANIR STJÓRNVALDA 1949-1968
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur og opinberun hans
á heimildum um hleranir íslenskra stjórnvalda á tímum
kalda stríðsins hefur hrundið af stað mikilli umræðu í
samfélaginu. Sú umræða er ekki bundin við sagnfræðilegar
spurningar um stjórnmál þessa tímabils í Íslandssögunni
heldur ekki síður lagaleg álitamál í fortíð og nútíð, ábyrgð
stjórnvalda og aðgengi borgaranna að ýmsum heimildum
sem snerta stjórn- og dómsvaldið í landinu.
Símhleranir og
uppgjör fortíðar
Mikil umræða hefur átt sér stað síðastliðna
daga um húsnæðismál stúdenta á höfuðborgar-
svæðinu. Stúdentaráð Háskóla Íslands reisti
stórt skilti við Hringbraut þar sem frambjóð-
endur til borgarstjórnar eru krafðir svara um
fyrirætlanir sínar í úrbótum fyrir stúdenta og
Samfylkingin svaraði að bragði með samskonar
skilti.
Hversu margar stúdentaíbúðir eru á höfuð-
borgarsvæðinu?
Félagsstofnun stúdenta, sem þjónustar nem-
endur Háskóla Íslands, heldur úti um 640 leigu-
einingum og í þeim búa um þúsund manns.
Byggingarfélag námsmanna þjónustar alla aðra
skóla á háskólastigi á höfuðborgarsvæðinu,
sem og iðnnema. Þeir hafa nú um 210 íbúðir í
Reykjavík og 26 fyrir nema Kennaraháskólans
sem stunda nám á Laugarvatni.
Hverjir fá inni í stúdentaíbúðunum?
Skilyrði úthlutunar er það eitt að stunda
nám við tilskylda skóla. Áður fengu nemar
af landsbyggðinni forgang í íbúðir FS en þar
sem það reyndist nær ómögulegt fyrir íbúa
af höfuðborgarsvæðinu að fá úthlutun verður
þessu breytt 1. júní. Þá fara 80 prósent úthlut-
ana til nema úr höfuðborginni.
Hvað er í farvatninu?
Í haust munu 96 íbúðir á vegum FS til viðbótar
verða teknar í notkun við Lindargötu og síðan
er gert ráð fyrir 113 íbúðum á horni Barónsstígs
og Hverfisgötu. Við Klausturstíg mun BN taka í
notkun 82 nýjar íbúðir í sumar. Aðrar 118 verða
svo teknar í notkun á sama stað í byrjun næsta
árs. BN hyggst byggja 100 íbúðir í Hafnarfirði og
fjölda íbúða í Þverholti og Einholti, en hönnun
þess svæðis stendur yfir.
FBL-GREINING: STÚDENTAÍBÚÐIR Á HÖFUÐBORGARSVÆÐINU
Yfir 500 stúdentaíbúðir á leiðinni
ATLANTSHAFSBANDALAGIÐ TUTTUGU ÁRA
1969 Frá vinstri: Manlio Brosio, fram-
kvæmdastjóri NATO, Bjarni Benediktsson,
þáverandi forsætisráðherra, og William
Rogers, utanríkisráðherra Bandaríkjanna.
> Verðmæti afla janúar–febrúar 2006
Heimild: Hagstofa Íslands
12
.8
25
,2
10
.7
99
,4
2005 2006