Tíminn - 08.01.1978, Blaðsíða 9

Sunnudagur 8. janúar 1978
9
SERKENNILEG
ÆVISÖGURITUN
Halldór Pjetursson:
BJARNA-DÍSA OG MÓRI.
Tveir austfirskir
draugar sem enn bliva.
183 blaösiöur.
Ægisútgáfan 1977.
tslendingar eru duglegir aö
skrifa ævisögur og sagnaþætti
um menn, dauöa og lifandi. Þar
hefur einn rithöfundur nokkra
sérstööu umfram aöra, þvi aö
hann hefur skrifaö ævisögu
draugs. Þessi maöur er Halldór
Pjetursson i Kópavogi, sem
þjóökunnur er fyrir útvarps-
þætti sina og margvisleg ritstörf
önnur. (Hér á eftir veröur
fööurnafn rithöfundarins aö
sjálfsögöu ritaö eins og hann
gerir sjálfur, þaö er aö segja
meö je, en ekki é. Innsk. VS.).
Bókin, sem Halldór Pjeturs-
son sendi frá sér fyrir slöustu jól
fjallar um tvo austfirzka
drauga, þau Bjarna-Dísu og
Eyjasels-Móra, og er nú rétt aö
minnast á þessi skötuhjú I þeirri
röö, sem þau stiga fram á sviöiö
i bók Halldórs.
Saga Bjarna-Disu er i raun-
inni hryllileg morösaga. Þótt
hún sé mörgum kunn, einkum
Austfiröingum og þeim sem eru
kunnugir á Austurlandi, skal
meginþráöur hennar rakinn hér
i örfáum oröum:
Systkinin á þritugsaldri,
Bjarni og Þórdis Þorgeirsbörn,
leggja upp frá Þrándarstööum I
Eiöaþinghá áleiöis til Seyöis-
fjaröar seint I nóvembermánuöi
áriö 1797. Veöur var hiö versta,
hrlöarbylur og ófærö. Þórdis
uppgefst á heiöinni, bróöir
hennar skilur hana eftir og
brýzt til byggöa, eftir aö hafa
hlúö að henni eftir föngum og
skilið eftir hjá henni mat og
brennivinskút, að þvi er sagnir
herma. Þegar leitarmenn fundu
loks Þórdisi, — liklega nokkrum
dægrum eftir aö bróöir hennar
skildi viö hana, — var hún enn á
lifi, en slik var hjátrú og
hræösla þeirra er fundu hana,
að þeir unnu á henni, þar sem
fundum þeirra og hennar bar
saman. „Mun Disa hafa veriö
drukkin og lifaö, en Þorvaldur
gjört út af viö hana i hjátrúar-
æöi,” ritar hinn fróöi og grand-
vari klerkur, sira Siguröur
Gunnarsson, prófastur á
Hallormsstað. Halldór Pjeturs-
son telur sennilegast, ,,aö Disa
hafi lifaö af hriöina, haldiö á sér
hita meö matnum og brennivin-
inu, en veriö búin aö missa vitiö.
Þorvaldur haldiö hana
afturgengna og myrt hana i
þeirri trú, aö hann væri aö
frelsa þá félaga.”
Hvaö sem slikum getgátum
liöur, þá er eitt vist: Dánarvott-
orö Þórdisar Þorgeirsdóttur er
enn til, og þaö segir sina sögu:
„DÁNARVOTTORÐ
Þórdis Þorgeirsdóttir 24. ára og
frá Austdal. Fraus i hel á fjöll-
um uppi 28. nóv. 1797. Fannst
meö lifsmarki, en dó áöur en til
bygöa komst.
Séra Þorsteinn Jónsson.”
Það þarf svo sem ekki ýkja
mikla skarpskyggni til þess aö
láta sér detta i hug, aö prestur-
inn, sem skrifaði þetta vottorö,
muni hafa vitað meira en i
vottoröinu stendur. Viö vitum
ekki, hvernig honum hefur veriö
innan brjósts, þegar hann var
aö jarðsyngja Disu, ef til vill
hefur hann hugsaö fleira en
hann talaöi.
Þegar skyggnzt er i hugar-
heim Islenzku þjóöarinnar, eins
og hann var fyrir tæpum tvö
hundruö árum, mátti þaö heita
sjálfgefiö, aö manneskja, sem
hiotiö hafði örlög Þórdisar
Þorgeirsdóttur, lægi ekki kyrr.
Þaö orö lagöist snemma á, aö
hún fylgdi öllum leitarmönnum,
sem funduhana, einkum Bjarna
bróður sinum, en fastast þó
Þorvaldi, þeim er unniö haföi á
henni, — og svo fólki hans.
Bjarni bróöir hennar rataði
Halidór Pjetursson
siöar i margvisleg vandræöi og
þótti veröa ólánsmaöur, og þá
var þaö auðvitaö skýrt á þann
veg, aö Disa fylgdi honum og
léki hann svona hart.
Um Eyjasels-Móra gegnir allt
ööru máli en Bjarna-Disu. Hann
er ekki „afturgenginn maður,”
heldur búinn til úr efnablöndu,
— og þaö meira aö segja af
lækni! — og hann er eini Islenzki
draugurinn, sem mér er kunn-
ugt um að hafi oröið til meö
þeim hætti. Forsaga málsins er
á þessa leiö:
Læknir einn á Austurlandi baö
unga og fallega stúlku að gerast
ráöskona hjá sér, en hún neit-
aði, „og reiddist læknir þá ákaf
lega.” Skömmu seinna kenndi
stúlkan innvortis meinsemdar,
og var þá sent til þess sama
læknis, sem sendi um hæl meðal
I glasi einu litlu. En ekki haföi
stúlkan „tekið nema eina
inntöku, er hún varö vitskert,”
segir Halldór Pjetursson I bók
sinni. — Þetta hefur veriö ná-
lægt aldamótunum 1800.—
Þegar svona var komiö, var enn
sent eftir meöulum til læknis
þessa, og ööru sinni sendi hann
sjúklingnum eitthvað „hress-
andi.” Og enn á ný skulum viö
gefa Halldóri Pjeturssyni orðið:
„Ekki skipti þaö nokkrum tog-
um, aö vökvinn steig upp úr
glasinu og liöaöist eins og blá-
mórauð gufa I mæni baöstof-
unnar. Brátt þéttistgufan og tók
á sig mannsmynd. Eldslitur var
I augum og óhugnaöur mikill
stóö af veru þessari. Innan
stundar hlykkjaöist mynd þessi
upp um baöstofustrompinn.” —
Annars er til á Austurlandi
gömul sögn um þaö „aö sýslu-
maöurinn á Ketilsstööum á
Völlum hafi framleitt meöala-
draug á séra Jón eldra I Valla-
nesi. Þetta mun hafa verið um
1776,” en þeir voru „svarnir
óvinir.”
En hér er hvorki staður né
stund til þess að lesa sig eftir
hlykkjóttum ferli gamalla
munnmælasagna.
A þessa leiö eru þau þá til
oröin, Bjarna-DIsa og Eyjasels-
Móri. Svona hefur þjóötrúin
gert þau úr garði. Þau eru skil-
getin afkvæmi aldagamallar
hjátrúar og hindurvitna, og at-
hafnir þeirra i fullu samræmi
viö þaö. Þau fylgja mönnum og
fæla hesta, riöa húsum og drepa
jafnvel skepnur á bæjum, áöur
en einhvern ber að garöi, sem
þau fylgja. Allt eru þetta hefö-
bundin verkefni islenzkra
drauga, og þarf i rauninni ekki
að fara um þau fleiri oröum á
þessum staö.
En til hvers er Halldór Pjet-
ursson að leggja þaö á sig aö
skrifa ævisögur drauga? Þegar
Ævisaga Eyjasels-Móra kom út
áriö 1962, skrifuö af Halldóri
Pjeturssyni, fannst mörgum, aö
hinn greindi og ágætlega ritfæri
maður hefði getaö tekiö sér eitt-
hvað þarfara fyrir hendur, en
nú hefur Halldór bætt um betur,
skrifaö „ævisögu” annars
draugs, Bjarna-Disu, og prent-
aö Ævisögu Eyjasels-Móra aft-
an viö, ásamt ýmsum nýjum
upplýsingum og sögum um at-
hafnir þessa kraftmikla draugs.
Já, til hvers er Halldór að þessu,
og hverjum kemur þessi iöja
hans aö gagni? Þaö er spurning-
in. Ég játa, aö mér þótti heldur
litiö leggjast fyrir hinn ágæta
sýslunga minn og ættingja.
Halldór Pjetursson, þegar hann
skrifaði Ævisögu Eyjasels-
Móra, en nú hef ég fyrir löngu
áttaö mig á þvi, aö þetta var hiö
þarfasta verk. Draugar og vof-
ur, afturgöngur og fylgjur hafa
öldum saman verið svo snar
bókmenntir
þáttur af hugmyndaheimi Is-
lenzku þjóðarinnar, aö ekki
sæmir annað en aö sýna þeirri
„þjóö” fulla viröingu, og jafnvel
að skrifa ævisögur þeirra
drauga, sem eitthvaö er vitaö
um aö heitiö getur.
Um sannfræöina er ég ekki aö
tala. Þaö er ákaflega óskyn-
samlegt að afneita öllu, sem
maöur skilur ekki, og allra sizt
ætti slikt að henda þá er telja
sig hugsa „rökrétt” og „vis-
indalega.” Visindamaöurinn
fullyröir ekki, heldur leitar og
spyr, (og þaö er nú einmitt leit-
in, sem hefur þokaö mannkyn-
inu þangaö sem þaö er komiö).
Hér verður þvi enginn dómur á
þaö lagður, hvort það fólk, sem
telur sig hafa verið aö sjá Eyja-
sels-Móra á milli bæja austur á
Fljótsdalshéraöi allt fram á
þessi siöustu ár, (eftir 1970),
hefur séö svip einhvers látins
manns, eöa hvort eingöngu er
um hugarburö aö ræöa. — En aö
kalla svip látins manns „draug”
eöa „vofu” er álika ókurteisi og
að kalla hest „bykkju” eöa
„truntu”.
Þaö var gott, aö Halldór Pjet
ursson skyldi skrifa sögu þess-
ara nafnkunnu, austfirzku
drauga, Bjarna-Disu og Eyja-
sels-Móra. Liklega hefur þaö
ekki veriö seinna vænna. Sú tiö
er ef til vill nær en okkur grun-
ar, þegar fullskýrö veröa þau
fyrirbæri, sem á liönum öldum
uröu aö draugum i hugum óupp-
lýstra manna, sem liföu á ein-
hæfri og ónógri fæöu og ólu ald-
ur sinn i illa lýstum og oft léleg-
um húsakynnum.
Og þegar það veröur, þá mun
margur verða hissa, sem nú
iðkar þá óvisindalegu iöju aö
stangast viö steininn. —VS.
Od ýr og 1 rúmg óður
IMSIgl25p
__ Bensin-
eyðs\a um o með dlsKum
Kranbrern^ad.a\.deKK. ^uUngU.
LÆS*'b»»um ws“m' oryg9's9ler:A0
SS®"'1; " °\a lraöa ruö»
S^tS55£r«:'a
U't4“r-G^wen2.' 'ifa tólta kabora-
'a%aiS9eLmwrooesteraöur 9>^s- ,
Allt <VrU
•\ .420.000
'tSSS-
íSt;
FIAT EINKAUMBOD A ISLANDI
Davíð Sigurðsson h.f.
Siðumúla 35 Simar 38845 — 85855