Fréttablaðið - 22.02.2007, Blaðsíða 26

greinar@frettabladid.is
Eftir allt tal ágætra landsfeðra vorra um skattalækkanir síðustu tíu árin stendur
þetta upp úr. Skattar á fyrirtæki hafa lækkað
úr 45% í 18%, skattar á flesta tekjuliði fjár-
festa lækkuðu úr um 45% í 10%, eigna- og
erfðafjárskattar hafa lækkað og hátekju-
skattur er aflagður. Þetta eru allt raunverulegar breyt-
ingar sem einkum hafa nýst stóreignafólki og hátekju-
fólki. Almenningur hefur hins vegar búið við
sýndarlækkanir skatta. Álagningarhlutfall var lækkað
(sem minnkaði skattbyrði) en um leið voru skattleysis-
mörkin látin dragast afturúr launaþróuninni (sem jók
skattbyrði). Nettóútkoman varð að heildarskattbyrði
90% heimila jókst markvert, mest hjá fólki í lægri
tekjuhópum og meðaltekjufólki. Ójöfnuður ráðstöfun-
artekna jókst fyrir vikið og eldri borgarar drógust aft-
urúr.
Á tímabilinu frá 1995 til 2005 jókst heildarskatt-
heimta hins opinbera úr 32% í um 42% af landsfram-
leiðslu, sem er heimsmet. Tekjuskattar einstaklinga og
fjölskyldna fóru um leið úr 10% af landsframleiðslu í
um 15%. Í fyrra voru teknir af heimilunum um
50 milljarðar í tekjuskatta umfram það sem
hefði verið ef skattbyrðin frá 1995 væri
óbreytt. Ef skattleysismörkin hefðu fylgt
launaþróuninni hefði hlutur tekjuskattsins
ekki aukist svona. Þessum milljörðum mætti
nú skila til almennings, enda álíka upphæð og
hreinn afgangur á ríkissjóði sitt hvort árið
2005 og 2006.
Það er athyglisvert að íslenskir frjáls-
hyggjumenn, sem stýrðu þessari þróun, virðast mun
tillitslausari við almenning en frjálshyggjumenn í
Bandaríkjunum, og eru þeir þó engin lömb. Milton Fri-
edman, brautryðjandi í umræðu um flatan skatt, vildi
að skattleysismörk væru álíka há og lágmarkslaun (um
130 þús. á mán. nú) og viðskiptajöfurinn Steve Forbes
vill að skattleysismörk séu 175 þús. á mánuði. Hér eru
þau nú um 90 þús. kr., eða vel undir fátæktarmörkum.
Forsætisráðherra boðaði frekari lækkanir á skött-
um fyrirtækja á nýliðnu viðskiptaþingi. Nefnd ríkis-
stjórnarinnar um alþjóðlega fjármálamiðstöð undirbýr
að breyta Íslandi alla leið í paradís fyrir auðmenn.
Hvenær kemur röðin að almenningi?
Höfundur er prófessor.
Ofsköttuð þjóð
Upplýsingar fjármálaráðuneyt-isins og ríkisskattstjóra um
aukinn ójöfnuð á Íslandi virðast
hafa skotið sumum málsvörum
ríkisstjórnarinnar skelk í bringu,
enda er skammt til kosninga 12.
maí. Ótta þeirra skil ég vel. Einn
lykillinn að veldi Sjálfstæðis-
flokksins allan lýðveldistímann
var mannúðleg jafnaðarstefna
flokksins, sem birtist m.a. í
kjörorðinu stétt með stétt. Þetta
vígorð hafði lengi sannfærandi
hljóm. Tiltækar staðtölur um
tekjuskiptingu á Íslandi sýndu, að
hún var löngum svipuð hér og
annars staðar um Norðurlönd. Þar
átti Ísland heima. Íslendingar
töldu sig ekki þurfa á stórum
jafnaðarflokki að halda eins og
Danir, Finnar, Norðmenn og Svíar.
Sjálfstæðisflokkurinn gerði í
grófum dráttum svipað gagn.
Hann var ekki aðeins flokkur
útgerðarauðvalds og annarra
atvinnurekenda, heldur einnig
flokkur launþega og bænda. Þetta
var sérstaða og styrkur Sjálfstæð-
isflokksins umfram aðra flokka,
sem höfðu þrengri skírskotun.
Sjálfstæðisflokkurinn neytti ekki
aflsmunar í samsteypustjórnum til
að knýja á um aukinn ójöfnuð, svo
sem honum hefði verið í lófa lagið
og ýmsir auðmenn í flokknum –
heildsalar, útvegsmenn og aðrir –
hefðu ugglaust kosið. Auðvaldið
varð að beygja sig fyrir jafnaðar-
kröfum fjöldans. Réttsýnir
formenn flokksins – Ólafur Thors,
Bjarni Benediktsson, Jóhann
Hafstein, Geir Hallgrímsson –
hefðu ekki liðið stóraukinn
ójöfnuð, og var Ólafur Thors þó
útvegsmaður og Geir Hallgríms-
son heildsalasonur.
Nú er öldin önnur. Í stjórnartíð
Sjálfstæðisflokksins síðan löngu
fyrir aldamót hefur ójöfnuður í
tekjuskiptingu hér innan lands
aukizt meira og hraðar en nokkur
þekkt dæmi eru um frá öðrum
löndum. Þjóðhagsstofnun birti um
sína daga vandaðar skýrslur um
tekjuskiptingu, en stofnuninni var
lokað að kröfu Sjálfstæðisflokks-
ins, þar eð hún þótti of treg í
taumi. Eftir það birtu yfirvöld
engar tekjuskiptingartölur í
nokkur ár. Við svo búið mátti ekki
standa. Sigurjón Þórðarson
alþingismaður spurðist fyrir um
málið 2004. Þáverandi fjármála-
ráðherra, Geir Haarde, lagði þá
fram á Alþingi nýjar upplýsingar,
sem staðfestu grun fyrirspyrjand-
ans um stóraukinn ójöfnuð. Tölur
ráðherrans spönnuðu árin 1995-
2003 og náðu yfir bæði launatekjur
og fjármagnstekjur að greiddum
skatti og þegnum bótum, svo sem
tíðkast, þegar þróun tekjuskipting-
ar er lýst gegnum tímann. Þær
sýndu, að Gini-stuðullinn, sem svo
er nefndur, hafði hækkað um níu
stig þessi níu ár, eitt stig á ári að
jafnaði. Gini-stuðullinn er
algengur mælikvarði á misskipt-
ingu tekna. Hann er í minnsta lagi
núll, ef allir hafa sömu tekjur
(fullur jöfnuður), og í mesta lagi
100, ef allar tekjur falla einum
manni í skaut (fullkominn
ójöfnuður). Ef Gini er 26 eins og í
Noregi, hefur ríkasti fimmtungur
heimilanna gróft reiknað þrisvar
sinnum hærri ráðstöfunartekjur
en fátækasti fimmtungurinn. Ef
Gini er 36 eins og á Bretlandi,
hefur ríkasti fimmtungur heimil-
anna um sex sinnum hærri ráðstöf-
unartekjur en hinn fátækasti. Tíu
stiga hækkun Gini-stuðulsins frá
einu landi eða einum tíma til
annars vitnar því um tvöföldun
tekjugapsins, sem skilur ríkasta
fimmtung heimilanna frá hinum
fátækasta, eða þar um bil. Engum
datt í hug að rengja fjármálaráð-
herra, þegar hann kynnti þessar
upplýsingar á Alþingi.
Til að halda málinu lifandi
óskaði ég eftir því við ríkisskatt-
stjóraembættið, að það reiddi fram
nýjar upplýsingar um þróun
tekjuskiptingar 1993-2005. Tölum
ríkisskattstjóra ber saman við
tölur fjármálaráðherra upp á hár
fyrir öll árin 1995-2003. Nú
bættust við þær upplýsingar, að
Gini stóð í stað 1993-95, en
hækkaði um sex stig 2003-2005, úr
30 í 36. Gini-stuðullinn hefur því
hækkað um 15 stig þessi 13 ár, eða
rösklega eitt stig á ári að jafnaði.
Ný skýrsla Hagstofunnar nær að
vísu aðeins til áranna 2003-2004 og
sýnir eins stigs hækkun milli ára,
svo að allt ber að einum og sama
brunni, einnig rannsóknir Stefáns
Ólafssonar prófessors, sem öðrum
fremur hefur athugað málið.
Jóakim Palme, prófessor í
Stokkhólmi, hefur rannsakað
þróun tekjuskiptingar í Svíþjóð.
Hann tekur allar tekjur heimilanna
með í reikninginn, einnig fjár-
magnstekjur eins og vera ber.
Tölur hans sýna, að Gini-stuðullinn
í Svíþjóð 1993 var 22 á móti 21 hér
heima. Tíu árum síðar var Gini 25 í
Svíþjóð og 30 hér. Misskipting
tekna hefur því ágerzt mun frekar
á Íslandi en í Svíþjóð. Aukning
ójafnaðar í Svíþjóð hefur haldizt
innan hóflegra marka og vekur
ekki deilur þar. Hér heima tekur
ójafnaðaraukningin út yfir allan
þjófabálk. Sjálfstæðisflokkurinn
hefur í reyndinni sagt sjálfum sér
og sögu sinni stríð á hendur. Hann
hefur breytzt í harðskeyttan
ójafnaðarflokk og sækir fyrir-
myndir til Bush forseta og
bandarískra repúblikana, svo sem
hugmyndina að auknum álögum á
almenning og stórfelldri skatta-
lækkun handa auðmönnum – og
þrætir í þokkabót fyrir aukinn
ójöfnuð af þessum völdum og
hrópar: öfund, öfund. Repúblikan-
ar fóru í útreiðartúr á tígrisdýri og
biðu afhroð í kosningum vestra í
nóvember 2006. Sjálfstæðisflokk-
urinn verðskuldar sömu ráðningu
12. maí.
Óttaslegnir ójafnaðarmenn
Á
tiltölulega stuttum tíma hafa tvö af sögufrægustu og
stásslegustu húsum Reykjavíkur horfið úr almanna-
eigu til einstaklinga. Annars vegar Heilsuverndarstöð-
in við Barónsstíg og hins vegar hús Thors Jensens við
Fríkirkjuveg 11.
Fáir hafa grátið sölu Fríkirkjuvegarins en mörgum er aftur
á móti mikil eftirsjá í Heilsuverndarstöðinni, sem er fyrsta sér-
hannaða heilsugæslubygging landsins.
Rúmt ár er liðið frá því að Reykjavíkurborg og ríkið, sem fóru
saman með eignarhald Heilsuverndarstöðvarinnar, seldu húsið til
byggingaverktaka sem endurseldi það aftur nú á dögunum. Ekki
er hægt að segja að skammur aðdragandi hafi verið að því að húsið
fór úr opinberri eigu.
Heilsuverndarstöðin var um árabil ákveðið bitbein milli ríkis
og borgar. Á þann hnút var hoggið um mitt ár 2005 þegar þáver-
andi borgarstjóri, Steinunn Valdís Óskarsdóttir, skrifaði undir
samkomulag um sölu byggingarinnar ásamt Þorgerði Katrínu
Gunnarsdóttur menntamálaráðherra og Geir Haarde, þáverandi
fjármálaráðherra.
Miðlægt hlutverk Heilsuverndarstöðvarinnar í heilsugæslu á
landsvísu tilheyrði þá löngu liðnum tíma og enginn vilji var meðal
ráðamanna að finna húsinu nýjan tilgang innan heilbrigðisþjón-
ustunnar.
Ekki skal lagður dómur á það hér hvort þar hafi verið rétt haldið
á málum, en vissulega er hægt að hafa skilning á því að heilbrigð-
isstarfsfólkinu, sem ályktaði gegn sölu hússins, svíði örlög þess.
Eyðingarmáttur tímans á það til að fara illa með upprunalegt
hlutverk bygginga en steinsteypa getur hins vegar með góðri hjálp
staðið ágætlega af sér ágang áranna. Það er því alltaf ástæða til að
gleðjast þegar einhverjir sjá tækifæri í að gefa gömlum húsum
nýtt líf í stað þess að rífa þau og byggja önnur ný.
Um alla borg eru fyrirtaksdæmi um hús sem gegna öðrum til-
gangi nú en þau gerðu áður. Aðalbygging Listasafns Íslands var til
dæmis reist sem íshús árið 1916 og var um tíma skemmtistaður
áður en listaverkin fluttu þar inn 1987. Annað reisulegt safn í mið-
borginni er Listasafn Reykjavíkur í Hafnarhúsinu þar sem áður
voru meðal annars miklar netageymslur.
Fyrrnefnt hús við Fríkirkjuveg 11 reisti Thor Jensen sem heim-
ili fyrir fjölskyldu sína. Það hefur hýst borgarskrifstofur undan-
farin ár en er nú komið hringinn, í eigu afkomanda mannsins sem
reisti það og á að verða safn um þann merka Reykvíking.
Ekki geta þó öll stór hús sem týna tilgangi sínum orðið söfn.
Áform um að breyta Heilsuverndarstöðinni í hótel eru því að
mörgu leyti mjög spennandi. Glæsilegur arkitektúr Einars Sveins-
sonar færir hóteli þar strax ákveðinn sess. Staðsetningin er dýr-
mæt; í hjarta miðbæjarins en þó utan skarkalans.
Umfram allt þá mun hótel í Heilsuverndarstöðinni, með til-
heyrandi ráðstefnusölum og veitingasölu, tryggja lifandi hlutverk
hússins og opna það fyrir öllum almenningi. Og það er mikið fagn-
aðarefni út af fyrir sig.
Nýtt líf húsa