Fréttablaðið - 02.06.2007, Blaðsíða 18

greinar@frettabladid.is
Það eru gömul sannindi að alla langar til að hafa skoðanir
en engan langar til að vera óvin-
sæll. Þess vegna er freistandi að
koma sér upp skoðunum sem eru
ákveðnar en stuða þó engan og
best af öllu er að vera skeleggur
í tali um það sem allir eru á móti
— að minnsta kosti í orði. Þess
vegna segi ég: Burt með fíkni-
efnadjöfulinn.
Á bak við jafn einarða afstöðu
getur þó stundum falist tvískinn-
ungur. Margir telja sig vera á
móti fíkniefnum en neyta samt
einhvers konar vímugjafa. Sjálf-
ur neyti ég áfengis öðru hvoru
– líkt og þorri landsmanna. Ég
hef líka tekið verkjatöflur og
alls konar lyf sem eru eðlisskyld
fíkniefnum. Hversu einlæg er þá
andúðin á fíkniefnadjöflinum?
Er maður ekki fyrst og fremst á
móti vímugjöfum annarra?
Um þessi mánaðamót vannst
mikilvæg orusta í stríðinu við
fíkniefnadjöfulinn þegar reyk-
ingar á veitingahúsum og
skemmtistöðum voru bannað-
ar. Þetta bann markar nokkur
tímamót og sýnir að mikið vatn
hefur runnið til sjávar í barátt-
unni við reykingar. Þessi barátta
hófst af krafti fyrir um 40 árum
og vopnið var fyrst og fremst
eitt fyrstu áratugina: Áróður og
meiri áróður. Með blöðum eins
og Æskunni og Takmarki drakk
maður í sig andúð í reykingum.
En áróðurinn virkaði ekkert sér-
staklega vel. Hlutfall reykinga-
fólks fer vissulega minnkandi á
Íslandi en þó afar hægt. Nú er
gripið til annarra vopna í barátt-
unni gegn sígarettufíkn. Núna
gilda boð og bönn.
Þetta þarf ekki að koma á
óvart. Á 19. öld hafði stór hluti
landsmanna áhyggjur af of-
neyslu áfengis og áhrifum henn-
ar – ekki ólíkt því sem núna
gildir um reykingar og óbeinar
reykingar. Gripið var til áfeng-
isbanns að frumkvæði lýðræð-
islegra grasrótarsamtaka sem
mörkuðu að ýmsu leyti tímamót
í félagsstarfi á Íslandi. Nánar
má lesa um þetta í nýlegri grein
Svans Kristjánssonar í tímarit-
inu Sögu.
Áfengisbannið naut mikils
stuðnings meðal þjóðarinnar
á sínum tíma en síðan veiktist
stuðningurinn. Fólk hélt áfram
að drekka þrátt fyrir bannið og
það var að mestu leyti fellt úr
gildi 1935. Drykkja fór þá vax-
andi en stjórnvöld reyndu að
halda aftur af henni, t.d. með
einkasölu á áfengi. Almenningur
barðist fyrir lokun vínbúða víða
um land og hlutu tillögur um
slíkt iðulega stuðning meirihlut-
ans. Lögleiðing bjórs árið 1989
markaði svo tímamót og má jafn-
vel finna fólk sem fyllist lotn-
ingu við tilhugsunina um það –
eins og margir hugsjónamenn
litu á lögleiðingu áfengisbanns
fyrir tæpri öld síðan.
Undanfarin 40-50 ár hefur við-
nám við áfengisneyslu verið
á undanhaldi – jafnhliða því
að áróðurinn gegn reykingum
hefur aukist. Á sama tíma hefur
áfengisneysla farið stöðugt vax-
andi og er ekki ennþá séð fyrir
endann á þeirri þróun. Félags-
samtök sem berjast gegn of-
neyslu áfengis hafa sprottið upp
eins og gorkúlur, AA, SÁA og
fleiri samtök af því. Samt sem
áður fer neyslan vaxandi. Áróð-
urinn virkar þannig ekkert sér-
staklega vel. Fáir aðhyllast á
hinn bóginn aukin boð og bönn
í áfengismálum – þvert á móti.
Reynslan af áfengisbanninu
1908-1934 þykir hafa sýnt að þau
virki ekki.
En það er engu líkara en
áfengi og tóbak séu tveir algjör-
lega andstæðir hlutir. Sama fólk
og sér enga aðra lausn en algjört
bann við reykingum á opinber-
um stöðum er kannski hlynnt
áfengissölu í matvörubúðum og
samkeppni í smásölu á áfengi.
Vissulega er ákveðinn munur
á áfengisneyslu og tóbaks-
neyslu því að auðvelt er að sýna
fram á skaðsemi óbeinna reyk-
inga. En hvernig er með óbeina
drykkju? Eru ekki til fórnar-
lömb annarra manna drykkju?
Til dæmis eiginkonur, eiginmenn
og börn? Hvernig er staða þessa
fólks í umræðu um áfengismál,
miðað við t.d. fólk sem vinnur á
skemmtistöðum?
Áfengisbannið á Íslandi á fyrri
hluta 20. aldar hafði ekki þau
áhrif sem að var stefnt. Munu
þá bönnin virka í baráttunni við
tóbakið? Hvers vegna trúum við
á þau þar en ekki þegar kemur
að áfenginu? Við því eru engin
einföld svör og svo virðist sem
að tískusveiflur ráði miklu í bar-
áttunni við fíkniefnin. Hættan er
bara sú að þær ráði of miklu.
Vímuefnavandinn
Um þessi mánaðamót vannst
mikilvæg orusta í stríðinu
við fíkniefnadjöfulinn þegar
reykingar á veitingahúsum og
skemmtistöðum voru bannað-
ar. Þetta bann markar nokkur
tímamót og sýnir að mikið
vatn hefur runnið til sjávar í
baráttunni við reykingar.
Hver fann þá vitleysu upp, að nagla-dekk ættu að fara undan bílum á
vorin að viðlögðum sektum þótt enn væri
oft næturfrost og því víða glerhál frost-
himna á götum í upphafi dags. Naglarnir
komnir undan og bíllinn stjórnlaus. Svona
verða bílslysin.
Þegar þetta er skrifað 21. maí 2007
stendur í Textavarpinu: „Þrjú umferðar-
slys urðu á Reykjanesbraut í nótt og í morgun
vegna krapa á veginum.“
Nú vaknar sú spurning hvort einhver þessara
bílaeigenda hafi hlustað á áskoranir yfirvalda eða
hótanir um sektir og tekið naglana undan strax og
því naglalausir í hálkunni í nótt og morgun. Sumir
þessir ökumenn lentu á sjúkrahúsi. Sagt var frá
hálku á fleiri vegum og þar misstu menn bíla líka
útaf í frosthálkunni með tilheyrandi slysum.
Burtséð frá öllum opinberum reglum virðist
það „common sence“ eða heilbrigð skynsemi að
hafa nagla á dekkjum meðan von er á hættulegri
frosthálku á vegum. Það var ljóst í nótt
og morgun með fjölda hálkuslysa víða á
vegum.
Grundvallarregla bifreiðalaga segir
okkur, að bannað sé og refsivert að aka
bifreið, nema ökumaður hafi fulla stjórn
á bifreiðinni. Það er því refsivert af hálfu
yfirvalda að skipa fólki að taka nagla-
dekkin undan og svo lendir fólk í frosti
og hálkuslysi og endar á sjúkrahúsi.
Þetta ætti Ríkissaksóknari að athuga
og ákæra þá sem valda alvarlegum slys-
um með því að skipa fólki að taka nagla-
dekkin undan því enn sé frost um nætur með til-
heyrandi glerhálum hálkublettum á vegum. Frost-
ið getur verið hættulegra en brennivínið. Drukkinn
ökumaður er álíka hættulegur sjálfum sér og
öðrum, eins og sá sem ekur á naglalausum dekkj-
um í glerhálku og frosti á vegum. Báðir brjóta bif-
reiðalög segir þessi lögmaður og greinahöfundur.
Þetta verður að laga áður en fleiri slasa sig eða
drepa. Oft bæði sig og aðra. Vitið verður að ráða.
Fækkum slysunum.
Höfndur er hæstaréttarlögmaður.
Nagladekkin bjarga mannslífum
Þ
að var efalítið eftirsjá að byggðinni í Haganesvík
og örlög Djúpuvíkur á Ströndum hafa eflaust valdið
margri hugarvíl. Staðreyndin varð ekki umflúin.
Síldin hvarf og um leið og þessar byggðir hurfu
urðu aðrar eins og Siglufjörður eða Raufarhöfn ekki
svipur hjá sjón.
Breyttir atvinnuhættir valda röskun á högum fólks. Flateyri
stendur frammi fyrir erfiðleikum núna og vel má vera að ótti
Vestmannaeyinga gagnvart rausnarlegra tilboði í hlutabréf
Vinnslustöðvarinnar sé á rökum reistur.
Það breytir hins vegar litlu um að sú þróun sem við höfum
horft upp á undanfarin ár verður ekki stöðvuð. Henni verður
kannski seinkað, en fátt mun geta stöðvað hana nema við
veljum það með einhverjum hætti að borga með deyjandi at-
vinnuháttum. Við hefðum eflaust líka getað valið að halda í
forna búskaparhætti og forða þeirri vélvæðingu sem fækk-
aði stórlega í sveitum landsins á sínum tíma. Slíkt hefði auð-
vitað skilið okkur eftir á annarri öld og utan alls samhengis
við lönd sem við viljum bera okkur saman við.
Hagræðing og breytingar á atvinnuháttum eru ekki sárs-
aukalausar, en óhjákvæmilegar. Á þetta hafa margir bent, nú
síðast Benedikt Jóhannesson, forstjóri Talnakönnunar. Þróun
í sjávarútvegi hefur verið með þeim hætti að færri og stærri
skip veiða aflann og færri hendur þarf til að vinna hann. Til
þess að fjárfesting í stórum skipum og sjálfvirkum vinnslu-
línum borgi sig þarf visst aflamagn. Kvótakerfið með fram-
salsheimildum býr til markað fyrir slíkt og leiðir til þess að
óhagkvæmar rekstrareiningar heltast úr lestinni og hagkvæm-
ustu fyrirtækin kaupa aflaheimildirnar.
Markaðsvæðing aflaheimilda í gegnum sölu aflaheimilda
með veiðigjaldsaðferð myndi hafa nákvæmlega sama í för
með sér. Þeir hæfustu lifa af.
Enda þótt full ástæða sé til að hafa samúð með því fólki
sem þróunin sviptir vinnunni er engu að síður nauðsynlegt
að horfast í augu við staðreyndir. Samkeppni við fiskvinnslu
annars staðar, svo sem í Kína, mun þýða að fiskvinnsla á Ís-
landi á ekki möguleika ef greinin á að standa undir lífskjör-
um sem eru einhvers staðar í námunda við núverandi lífs-
kjör. Rækjubrauðsneið á veitingastað í Kaupmannahöfn er
með Norðursjávarrækju sem landað er á Jótlandi, þaðan
er ekið með hana til Póllands og hún send pilluð til baka til
Kaupmannahafnar.
Þetta eru staðreyndirnar sem blasa við. Mótbárur við
þessari þróun eru oft á rómantískum grunni fremur en raun-
sæjum. Afnám kvótakerfis myndi engu breyta um þróunina.
Hitt er svo gild spurning hvernig stjórnvöld eigi að bregðast
við til að valda því fólki sem er fórnarlömb breytinganna sem
minnstu tjóni.
Byggð og atvinnu-
hættir breytast
Viltu fisk?
Hátíð hafsins
edda.is