Fréttablaðið - 18.10.2007, Blaðsíða 30

greinar@frettabladid.is
Fyrir nokkrum árum birti bandaríska vikuritið
NewsWeek frásögn af tveim ungl-
ingsstelpum í Grindavík. Þær ætl-
uðu að ganga menntaveginn og
koma sér burt úr plássinu og báru
því við, að þar væri ekki nógu
mikið við að vera, allra sízt strák-
arnir, því að þeir gætu ekki fest
hugann við neitt nema fisk. Þessi
vitnisburður stelpnanna rímar vel
við nýjar tölur um ólík viðhorf
kynjanna til skólagöngu. Í nýrri
menntamálaskýrslu Efnahags- og
framfarastofnunarinnar (OECD)
í París kemur fram, að fjórir af
hverjum fimm ungum Íslending-
um ljúka framhaldsskólaprófi: 92
prósent af stelpunum og 68 pró-
sent af strákunum.
Stelpur eru að vísu námfúsari
en strákar, það hefur lengi legið
fyrir, og þó: kannski er skólakerf-
ið þannig úr garði gert, að það
höfði frekar til kvenna en karla.
Í Háskóla Íslands eru 64 prósent
stúdentanna konur; þær eru í
meiri hluta í öllum deildum nema
verkfræði. Þetta er meiri slags-
íða en í nálægum löndum, ef Dan-
mörk og Noregur eru undan skil-
in. Í Noregi ljúka 82 prósent karla
framhaldsskólaprófi og allar
konur. Í Bretlandi ljúka 83 pró-
sent karla framhaldsskólanum á
móti 90 prósentum kvenna, minni
slagsíða þar. Það er ekkert grín, ef
landsbyggðin tæmist að kvenfólki
vegna ófremdar í menntamálum.
Það þarf að kveikja í körlunum.
Þarna birtist vandi landsbyggð-
arinnar í hnotskurn eða einn angi
hans að minnsta kosti: það þarf
að efla og bæta menntun úti á
landi, svo að fólkið sé frjálst að
því að vera þar áfram. Aðdráttar-
afl landsbyggðarinnar minnkar, ef
menntamálin eru í ólagi.
Aðvaranir skólamanna og
annarra mörg undangengin ár
vegna naumra fjárveitinga til
menntamála hafa skilað árangri.
Fjárveitingar ríkis og byggða til
menntamála hér heima námu
fimm prósentum af landsfram-
leiðslu 1995 og voru þá um miðbik
á OECD-svæðinu og langt fyrir
neðan Danmörku, Finnland,
Noreg og Svíþjóð í efstu sætum
listans. Við þurftum að gera betur
af tveim ástæðum. Við vildum
ekki vera eftirbátar annarra,
allra sízt í menntamálum. Í annan
stað eru Íslendingar yngri þjóð en
Danir, Finnar, Norðmenn og Svíar
í þeim skilningi, að hér eru
hlutfallslega fleiri á skólaaldri,
svo að útgjöld til menntamála
þurfa að vera meiri en ella.
Stjórnvöld brugðust vel við
þessum áskorunum. Útgjöld ríkis
og byggða til menntamála 2004
(nýrri sambærilegar tölur eru
ekki til) námu tæpum átta
prósentum af landsframleiðslu
hér heima líkt og í Noregi og
Svíþjóð. Þetta er ívið minna en í
Danmörku og meira en í Finn-
landi. Opinber útgjöld til mennta-
mála á Íslandi jukust þannig um
helming miðað við landsfram-
leiðslu 1995-2004 og eru komin
upp fyrir meðallag OECD-
landanna. Það er lofsvert.
Einkaútgjöld til menntamála eru
að vísu meiri í mörgum OECD-
löndum en hér, svo að heildarút-
gjöld til menntunarmála – þ.e.
útgjöld almannavaldsins, heimila
og fyrirtækja – eru að því skapi
meiri þar en hér.
Íslenzkir kennarar þiggja
lúsarlaun, og það þurfa margar
aðrar starfsstéttir að gera.
Kennaralaunin eru að jafnaði
þriðjungi lægri en í Danmörku
samkvæmt skýrslunni frá OECD
og helmingi lægri en í Þýzka-
landi. Þau eru fjórðungi lægri en
þjóðartekjur á mann. Ísland,
Ísrael, Noregur og Ungverjaland
eru einu OECD-löndin, þar sem
kennaralaun eru lægri en
þjóðartekjur á mann. Annars
staðar eru kennaralaun yfir
tekjum á mann, svo sem í
Þýzkalandi og Japan, þar sem
kennaralaun eru helmingi hærri
en þjóðartekjur á mann, og í
Danmörku, þar sem þau eru
sjöttungi hærri en tekjur á mann.
Kennaralaun á OECD-svæðinu í
heild eru að jafnaði þriðjungi
hærri en þjóðartekjur á mann.
Helmingsaukning fjárveitinga til
menntamála miðað við lands-
framleiðslu síðan 1995 hefur því
ekki dugað til að hefja kennara-
stéttina upp úr láglaunabaslinu.
Svo er annað. Grunnlaun
kennara á Íslandi hækka minna
með auknum starfsaldri en
tíðkast á OECD-svæðinu.
Grunnlaun kennara í efsta
launaflokki eftir 15 ára starfsald-
ur eru á Íslandi þriðjungi hærri
en byrjunarlaun, en 70 prósentum
hærri á OECD-svæðinu að
meðaltali. Þessi munur virðist
stafa sumpart af því, að fjöl-
breytnin í skólakerfinu er minni
hér en víða annars staðar.
Langflestir íslenzkir kennarar
hafa einn og sama vinnuveitanda,
almannavaldið. Hvernig nýtir
vinnuveitandi sér óskoraða
einkeypisaðstöðu? Hann þrýstir
laununum eins langt niður og
hann getur. Ef einkaframtak
fengi meira svigrúm í mennta-
málum og skólaflóran væri
fjölbreyttari, myndi ríkið missa
einkeypisaðstöðuna, og kennara-
laun myndu trúlega hækka meira
með aukinni starfsreynslu. Meiri
fjölbreytni í skólakerfinu væri
kennurum í hag. Og strákunum í
Grindavík.
Láglaunabasl í skólum
Eftir að Siðmennt stóð fyrir verald-legri athöfn fyrir brúðhjón í Fríkirkj-
unni í Reykjavík hefur áhugi á verald-
legum athöfnum aukist.
Margir hafa lýst ánægju sinni með
framtak Siðmenntar sem mun framveg-
is bjóða upp á aðrar veraldegar athafnir
en fermingar, en það hefur félagið gert
lengi. Siðmennt hefur þegar staðið einu
sinni að athöfn fyrir brúðhjón og má geta þess að
önnur sambærileg athöfn hefur þegar verið
ákveðin. Þrátt fyrir jákvæð viðbrögð hafa ekki
allir verið sáttir og má þar nefna sóknarprestinn
Gunnar Jóhannesson. Telur hann rangt að athafnir
og uppákomur sem ekki teljast trúarlegar eigi sér
stað í kirkju. Ræðir hann sérstaklega umrædda
athöfn sem Siðmennt hélt í Fríkirkjunni.
Með afstöðu sinni boðar Gunnar stefnubreytingu
varðandi nýtingu kirkjuhúsnæðis. Sumir prestar
hafa verið reiðubúnir að gifta fólk veraldlegri
giftingu ef það kýs svo. Formaður Siðmenntar
giftist t.d. veraldlega í Dómkirkjunni í Reykjavík
fyrir löngu síðan af þáverandi presti kirkjunnar,
sem varð við óskum um veraldlega athöfn.
Gunnar fær mann til að velta því fyrir sér
hvort Þjóðkirkjan sé að loka dyrum sínum
fyrir öllum þeim menningarviðburðum sem
ekki teljast beinlínis trúarlegir. Sjálfur hef
ég margoft mætt á atburði í kirkjum sem
hafa ekkert með trú sem slíka að gera. Í
kirkjum hef ég séð leikrit, farið á tónleika
og tvisvar sinnum hef ég haldið heimspeki-
fyrirlestra, annar var meira að segja um
efahyggju. Enginn hefur haft út á það að
setja. Þvert á móti hafa slíkar uppákomur
talist jákvætt innlegg í menningarlíf
landsmanna. En þegar fólk sem hefur gift sig vill
opinbera veraldlegt hjónaband sitt fyrir vinum
sínum í kirkju vegna aðstöðunnar sem þar er fyrir
hendi þá boðar Gunnar Jóhannesson, fyrir hönd
kirkjunnar stefnubreytingu. Nú á að úthýsa öllum
viðburðum úr kirkjunum sem ekki lofsyngja guð.
Það eru stóru fréttirnar sem boðaðar eru.
Siðmennt mun hins vegar halda áfram að bjóða
upp á veraldlegar athafnir fyrir fólk sem vill halda
upp á stóru stundirnar í lífi sínu. Í nágrannalönd-
unum hafa slíkar athafnir tíðkast í áratugi.
Höfundur er stjórnarmaður í Siðmennt, félagi
siðrænna húmanista á Íslandi.
Trúin, menningin og kirkjan
Jóhanna Sigurðardóttir félagsmálaráðherra hefur skipað nefnd sem hefur það hlutverk að skila tillögum að aðgerð-um til úrbóta á húsnæðismarkaðnum. Óhætt er að fullyrða að þessari nefnd er vandi á höndum.
Í nýbirtri skýrslu sem Rannsóknarstöð þjóðmála vann fyrir
félagsmálaráðuneytið kemur meðal annars fram að ungt fólk á
nú afar erfitt með að kaupa fyrstu íbúð sína. Þar kemur ýmis-
legt til. Í fyrsta lagi hefur verð á fasteignum á Íslandi hækkað ört
undanfarin ár. Þetta gerðist í kjölfar þess að bankarnir komu inn
á húsnæðislánamarkaðinn, lánshlutfall í íbúðum hækkaði, vext-
ir á lánum lækkuðu og lánstími lengdist. Þessar breytingar hafa
að nokkru leyti gengið tilbaka, þ.e. vextir á húsnæðislánum hafa
hækað að nýju og lánshlutfall hækkað. Verð á húsnæði hefur þó
ekki gengið tilbaka, jafnvel haldið áfram að hækka, að minnsta
kosti sums staðar.
Þetta gerir að verkum að ungt fólk með lítinn sjóð þarf að taka
lán sem eru ekki bara há í krónum talið heldur nema þau háu hlut-
falli af verði eignarinnar.
Vaxtagjöld heimilanna vegna húsnæðiskaupa hafa aukist gríð-
arlega undanfarinn áratug. Á sama tíma hafa vaxtabætur hækkað
sáralítið. Vaxtabætur sem greiddar voru til heimilanna námu um
26 prósent vaxtagjalda þeirra árið 1994 en einungis 12 prósentum
árið 2005, samkvæmt áðurnefndri skýrslu.
Ljóst er að aðgerða er þörf. Úrbætur í húsnæðismálum eru í
raun forsenda þess að Ísland geti talist velferðarríki. Sá veruleiki
sem blasir við ungu fólki sem ekki á sér bakhjarl er ekki bjartur.
Því reynist erfitt að koma sér upp eigin húsnæði vegna skorts á
eigin fé en um leið á það litla möguleika á að koma sér upp sjóði
meðan það er á leigumarkaði vegna þess hversu há húsaleiga er.
Þar að auki á þetta fólk í raun tæplega þann valkost að stefna að
því að vera á leigumarkaði til langframa vegna þess hversu lítill
og óstöðugur leigumarkaðurinn er hér á landi.
Ljóst er að verð á fasteignum verður ekki lækkað með handafli.
Því þurfa bjargir fyrir þann hóp sem stendur höllum fæti á hús-
næðismarkaði að koma frá ríki og sveitarfélögum. Sú menning
Íslendinga að hið endanlega takmark hljóti að vera eigið húsnæði
er vissulega hindrun í veginum. Það væri hins vegar metnaðar-
fullt markmið að byggja upp húsnæðiskerfi við hliðina á eigna-
markaðnum, húsnæðiskerfi sem byggir á búseturétti, í anda þess
sem þekkt er frá samtökunum Búseta.
Skýrsla sú sem unnin var af Rannsóknarstofnun um þjóðfélags-
mál er gott veganesti fyrir nefnd félagsmálaráðherra. Í henni er
að finna glænýjar og gagnlegar upplýsingar sem vonandi mun
gagnast nefndinni vel. Nefndin skilar niðurstöðum sínum um
næstu mánaðamót. Vonandi er starf hennar gjöfult og gefur ríkis-
stjórninni ráð til úrbóta í þessum mikilvæga málaflokki.
Óblíður veruleiki
ungs fólks
Úrbætur í húsnæðismálum eru í raun forsenda þess
að Ísland geti talist velferðarríki.