Fréttablaðið - 06.12.2008, Blaðsíða 22

22 6. desember 2008 LAUGARDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365 miðlar ehf.
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
O
rsakir og afleiðingar bankahrunsins hafa eðlilega
beint athygli manna að stjórnkerfinu og skipulagi þess.
Spurningar hafa vaknað hvort annars konar stjórn-
skipan gæti þjónað betur markmiðum nýrra tíma.
Þingræðisskipulagið á djúpar rætur í samfélaginu.
Fyrir því er norræn hefð. En það er tæpast svo heilagt að það
þoli ekki gagnrýna umræðu. Ef hennar er ekki þörf við ríkjandi
aðstæður, þá hvenær?
Eftir þingræðisreglunni getur engin ríkisstjórn setið nema hún
njóti trausts meirihluta Alþingis. Í dagsins önn er það hins vegar
svo að framkvæmdavaldið stýrir þinginu. Það er einmitt sá veru-
leiki sem ýmsir hafa efasemdir um. Með nokkrum rétti má segja
að eftirlitshlutverk þingsins með framkvæmdavaldinu sé fyrir þá
sök ekki eins sterkt og það þyrfti að vera. Helsti ávinningurinn
við fyrirfram gefinn þingmeirihluta er sá að kerfið er skjótvirkt.
Hinn kosturinn er að kjósa framkvæmdavaldið sérstaklega.
Það er þá óháð þinginu. Ríkisstjórnin getur ekki gengið að vísum
þingmeirihluta og þarf því að semja um framgang einstakra mála.
Það getur tekið lengri tíma en í þingræðiskerfinu. Ólíkar pólitísk-
ar fylkingar geta ráðið ríkisstjórn og þingi. Við slíkar aðstæður
er hins vegar líklegra að eftirlitshlutverk þingsins verði virkara
en nú er.
Öðru hvoru alla síðustu öld komu fram hugmyndir um að fórna
þingræðisskipulaginu. Prófessor Guðmundur Finnbogason setti
fram sérstæðustu hugmyndina í riti sínu Stórnarbót árið 1924.
Þar lagði hann til að ríkisstjórnir kjörnar af þinginu misstu sjálf-
krafa umboð þegar sérstök efnahagsvísitala færi yfir rautt strik.
Í aðdraganda lýðveldisstofnunarinnar reifaði Bjarni Bene-
diktsson hugmyndir um afnám þingræðisreglunnar með vísun
bæði til bandaríska kerfisins og þess svissneska. Af sama tilefni
en nokkru síðar rituðu bæði Gylfi Þ. Gíslason og Ólafur Jóhann-
esson greinar með opnum hug um kosti og galla þess að aðskilja
löggjafarvaldið og framkvæmdavaldið.
Skoðanakönnun sem gerð var um það leyti sem lýðveldis-
stjórnarskráin var sett sýndi að þrír fjórðu hlutar þjóðarinnar
aðhylltust þingræðisskipulagið en um fjórðungur aðskilnað að
bandarískum hætti. Það er svo ekki fyrr en í byrjun níunda ára-
tugarins að Vilmundur Gylfason gerir aðskilnað löggjafarvalds
og framkvæmdavalds að pólitísku stefnumáli með skírskotun til
siðrænna umbóta.
Engan veginn er unnt að ganga út frá því sem vísu að breyting
á stjórnkerfinu leysi sjálfkrafa allt það sem reiði manna snýst
um nú um stundir. Það breytir ekki hinu að ærin ástæða getur
verið að skoða gaumgæfilega hvort breytt skipulag þætti horfa
til framfara.
Í þessu samhengi er einnig vert að huga að því hvort rétt væri
að auka vægi persónukjörs á kostnað listakosninga. Fjölmargar
leiðir eru til í þeim efnum. Beinni tengsl kjósenda og kjörinna
fulltrúa eru æskileg. Fjölmiðlar gegna þar mikilvægu milliliða-
hlutverki en þurfa ekki að einoka sviðið. Þjóðaratkvæðagreiðslur
um stærri mál koma hér líka til álita.
Þó að efnahagsendurreisnin sé forgangsverkefni dagsins eru
þetta verðug umhugsunarefni í því samhengi öllu.
Á að breyta stjórnskipaninni?
Umhugsunarefni
ÞORSTEINN PÁLSSON SKRIFAR
Keynes hrósar sigri
Nú eru allir orðnir hallir undir kenningar Keynes.
Jafnvel bandarískir hægrisinnar
fylkja sé nú bak við málstað
hans af slíkum móð að orð fá því
ekki lýst. Fyrir þau okkar sem
byggðum kenningar okkar á
fræðilegum grunni Keynes er
þetta sigurstund, eftir rúmlega
þriggja áratuga eyðimerkur-
göngu. Að vissu leyti má segja
að rök og sannanir hafi nú borið
sigurorð af hugmyndafræði og
hagsmunum.
Hagfræðikenningar hafa fyrir
löngu sýnt fram á hvers vegna
óbeislaðir markaðir leiðréttu
ekki sjálfa sig, hvers vegna væri
þörf á reglum og eftirliti og
hvers vegna ríkið hefði mikil-
vægu hlutverki að gegna í
hagkerfinu. Margir, sérstaklega
á fjármálamarkaðnum, ráku hins
vegar vissa tegund af markaðs-
legri bókstafstrú. Það leiddi til
misráðinnar stefnumörkunar –
sem sumir af efnahagsráðgjöf-
um Baracks Obama, nýkjörins
Bandaríkjaforseta, töluðu fyrir –
og hafði áður reynst þróunar-
löndum dýrkeypt. Það var ekki
fyrr en sama stefna fór að valda
búsifjum í Bandaríkjunum og
fleiri iðnríkjum sem sannleikur-
inn fór að renna upp fyrir
mönnum.
Ekki sama til hvaða
aðgerða er gripið
Keynes hélt því bæði fram að
markaðir leiðréttu sig ekki
sjálfir og að í snarpri efnahags-
lægð væri peningamálastefna
ekki vænleg til árangurs.
Aðgerða í ríkisfjármálum væri
þörf. En það er ekki sama til
hvaða aðgerða í ríkisfjármálum
er gripið. Í Bandaríkjunum, þar
sem skuldaaukning heimilanna
og mikil óvissa vofir yfir, myndu
til dæmis skattalækkanir
hrökkva skammt núna (rétt eins
og í Japan á 10. áratug síðustu
aldar). Skattalækkanirnar í
Bandaríkjunum í febrúar
síðastliðnum voru til dæmis að
miklu leyti, ef ekki mestu leyti,
nýttar í sparnað.
Í ljósi hins ógnarlanga
skuldahala sem Bush-stjórnin
skilur eftir sig ætti Bandaríkjun-
um að vera umhugað um að
hámarka efnahagslega örvun
fyrir hvern dollara sem er eytt.
Bandaríkin súpa nú seyðið af
því að of lítið var fjárfest í tækni
og grunnþáttum hagkerfisins,
sér í lagi af vistvænum toga, og
gjáin milli ríkra og fátækra
stækkar. Að bregðast við því
krefst þess að samræmi sé á
milli útgjalda til skemmri tíma
og og sýn til lengri tíma. Það
krefst endurskipulagningar á
sviði skattlagningar og útgjalda.
Að lækka skatta hinna minnst
efnuðu og hækka atvinnuleysis-
bætur, en hækka um leið skatta
hinna ríku, getur örvað hagkerf-
ið, minnkað fjárlagahallann og
dregið úr ójöfnuði.
Keynes hafði áhyggjur af
greiðslugetugildru – vangetu
fjármálayfirvalda til að minnka
eða auka lánsfjármagn, til að
halda hjólum efnahagslífsins
gangandi. Ben Bernanke,
seðlabankastjóri Bandaríkjanna,
hefur af fremsta megni reynt að
forðast að seðlabankanum verði
kennt um að hafa dýpkað
kreppuna, rétt eins og þegar
honum var kennt um að hafa
valdið Kreppunni miklu, eins og
frægt er, en lánsfjármagn dróst
saman um leið og bankarnir
riðuðu til falls.
En það ber að lesa bæði
sagnfræði og hagfræði gaum-
gæfilega. Það er ekki tilgangur-
inn í sjálfu sér að standa vörð
um fjármálastofnanir, heldur
leiðin að takmarkinu. Það er
lánsfjármagnsflæðið sem skiptir
máli. Ástæðan fyrir því að
gjaldþrot banka höfðu svo mikið
að segja í Kreppunni miklu var
sú að þeir gegndu því hlutverki
að meta lánshæfi og voru þannig
mikilvægar uppsprettur
upplýsinga til að viðhalda
nauðsynlegu lánsfjármagni.
Úr lánastarfsemi
í flutningastarfsemi
En fjármálakerfi Bandaríkjanna
hefur tekið stakkaskiptum síðan
á 4. áratug síðustu aldar. Margir
af stóru bönkunum í Bandaríkj-
unum færðu sig úr „lánastarf-
semi“ yfir í „flutningastarf-
semi“. Þeir einbeittu sér að því
að kaupa eignir, setja þær í
nýjar umbúðir og selja á ný. Og
um leið slógu þeir nýtt tossamet
við áhættu- og greiðslumat.
Hundruð milljörðum dollara
hefur nú verið eytt í að halda lífi
í þessum óstarfhæfu stofnunum.
Ekkert hefur verið gert til að
taka á fúnum innviðum þeirra,
sem stuðluðu að skammsýnni
hegðun og óhóflegri áhættutöku.
Launin sem menn skömmtuðu
sjálfum sér voru úr algjörum
takti við það sem almennt
gerðist. Það þarf ekki að koma á
óvart þótt þessi eltingaleikur við
eiginhagsmuni (græðgi) hafi
haft samfélagslegar hörmungar
í för með sér. Hagsmuna
hluthafanna var ekki einu sinni
gætt.
Um leið er of lítið gert til að
styðja banka sem gera það sem
bankar eiga að gera – lána
peninga og meta greiðslugetu.
Ríkisstjórn Bandaríkjanna hefur
tekið á sig billjónir dollara í
skuldbindingum og áhættu. Til
að bjarga fjármálakerfinu, ekki
síður en ríkisfjármálunum, þarf
hver dollar að nýtast sem best,
ellegar mun fjárlagahallinn, sem
hefur tvöfaldast á undanförnum
átta árum, snaraukast.
Í september var rætt um að
ríkið myndi endurheimta
peningana sína með vöxtum.
Eftir því sem björgunaraðgerð-
irnar blása sífellt meira út
kemur í ljós að þetta var aðeins
enn eitt dæmið um vanmat
fjármálamarkaðanna. Skilmál-
arnir fyrir björgunaraðgerðun-
um komu sér illa fyrir skatt-
greiðendur en þrátt fyrir allt
sem í þær hefur verið lagt hafa
þær ekki borið mikinn árangur.
Einlæg hugarfarsbreyting?
Þrýstingur nýfrjálshyggjunnar á
afnám reglugerðarkerfisins
þjónaði hagsmunum sumra vel;
fjármálamarkaðir mökuðu
krókinn í frelsinu. Það má vera
að það hafi komið bandarískum
fyrirtækjum vel að geta selt
ótryggar eignir og taka þátt í
spákaupmennsku um allan heim,
jafnvel þótt það þýddi að
miklum kostnaði væri velt yfir á
aðra.
Nú er sú hætta fyrir hendi að
kenningar í anda Keynes verði
notaðar, eða misnotaðar, til að
þjóna sömu hagsmunum. Hafa
þeir sem þrýstu á afnám
reglugerða fyrir áratug lært
sína lexíu? Eða sækjast þeir
einfaldlega eftir yfirborðs-
kenndum umbótum – að uppfylla
lágmarksskilyrði til að réttlæta
hinar rándýru björgunaraðgerð-
ir? Hafa þeir skipt um skoðun
eða skipt um aðferð? Því eins og
horfir við í dag virðast kenning-
ar Keynes gróðavænlegri en
fylgispekt við markaðslega
bókastafstrú!
Fyrir áratug, þegar kreppa
reið yfir Asíu, var mikið rætt um
þörfina á að endurskipuleggja
hið alþjóðlega fjármálakerfi.
Lítið var aðhafst. Það er brýnt að
við bregðumst ekki aðeins við
aðsteðjandi vanda á viðeigandi
hátt, heldur ráðumst einnig í
nauðsynlegar umbætur til að
búa til alþjóðahagkerfi sem
tryggir stöðugleika, hagsæld og
jöfnuð til framtíðar.
Höfundur er Nóbelsverðlaunahafi
í hagfræði og prófessor við
Columbia-háskóla. Millifyrirsagn-
ir eru blaðsins. ©Project Syndi-
cate.
JOSEPH STIGLITZ
Í DAG |
Hagfræðikenningar hafa fyrir
löngu sýnt fram á hvers vegna
óbeislaðir markaðir leiðréttu
ekki sjálfa sig, hvers vegna
væri þörf á reglum og eftirliti
og hvers vegna ríkið hefði
mikilvægu hlutverki að gegna
í hagkerfinu. Margir, sérstak-
lega á fjármálamarkaðnum,
ráku hins vegar vissa tegund af
markaðslegri bókstafstrú.
Frekari aðstoð
Þótt stjórnmálamennirnir okkar
standi almennt í þeirri meiningu að
þeir séu algjörlega frábærir og þar
með færir til allra verka er ekki víst
að sú sé raunin. Þegar bankarnir
hrundu og allt fór á hvolf var kallað
eftir aðstoð Alþjóðagjaldeyrissjóðsins.
Hún fólst í ráðgjöf og fyrirgreiðslu.
Meirihluti þingmanna taldi það einu
færu leiðina til að koma efnahagnum
í átt til hins eðlilega. Nú þegar það
skref hefur verið stigið má huga að
næsta skrefi. Það gæti falist í að leita
eftir aðstoð Alþjóðastjórn-
málasjóðsins. Sú stofnun
hlýtur að leynast einhvers
staðar og geta lagt okkur
til góð ráð. Jafnvel nokkra
stjórnmálamenn.
Símtalið
DO: „Sæll.“ GHH: „Já, sæll.“ DO:
„Efnahagshorfurnar eru slæmar og
ég vil vara ríkisstjórnina við því að
það eru núll prósent líkur á að bank-
arnir lifi þetta af.“ GHH: „Þakka þér
fyrir það.“ DO: „Blessaður.“ GHH: „Já,
blessaður.“
Nákvæmnin er jú
mikilvæg
Málfarið í þing-
skjölum er áhugavert.
„Með frumvarpinu er
lagt til að frestað
verði að hluta
gildistöku
10. gr. laga nr. 97/2008, um breyt-
ingu á lyfjalögum, nr. 93/1994, með
síðari breytingum, til 1. apríl 2009
og þá eingöngu hvað varðar smásölu
lyfja. Þessum hluta ákvæðisins var
frestað til 1. janúar 2009 með lögum
nr. 120/2008, um breytingu á lögum
nr. 97/2008, um breytingu á lyfjalög-
um, nr. 93/1994, með
síðari breytingum.“
Ekki er nóg með að
skrifa þurfi svona
texta heldur þarf að
lesa hann líka – upp-
hátt. Það gengur ekki
alltaf vel.
bjorn@frettabladid.is
Rauðarárstíg 6
Sími: 567-7888
www.art2b.is
Nýtt sölugallerý
Vönduð olíumálverk og listmunir eftir
íslenska og erlenda listamenn. Ljósmyndir
af málverkunum og stærðir má finna á
heimasíðu okkar art2b.is
Verðdæmi: 70x70 cm 39.200.-
145x145 cm 86.000.-
Fjármálakreppan