Tíminn - 05.12.1982, Blaðsíða 10

■ Um skeið hefur verið fátt merkra
tíðinda héðan. Að vísu mætti flytja
nokkra tölu um 29 stöðumælaverði sem
hirtu sjálfir bílastöðugjöldin eða um 350
ára dánarafmæli Gústafs 2. Adolfs, og
frá vettvangi heimsmálanna mætti gera
skil dauða sovésks stjórnarleiðtoga sem
var með bíladellu og reykti svo mikið að
hann varð að fá sér vélknúið svissneskt
sígarettuhyiki sem opnaðist sjálfkrafa á
45 mínútna fresti til að forða honum frá
bráðri eitrun. En öll þessi tíðindi úr
heimi stjórnsýslunnar læt ég liggja milli
hluta og sný mér frekar að tíðindum í
heimi bókmenntanna: Márquez var að
fá nóbelinn.
Raunsæi ímyndunaraflsins
Hugtakið raunsæi í bókmenntum og
listum hefur margar merkingar. Fyrir
daga Ijósmyndarinnar reyndu „raunsæ-
ir“ listamenn oft að gera myndir sem
væru svo líkar fyrirmyndinni sem unnt
væri; svo kom Ijósmyndin og þessi
viðleitni varð fásinna. Um þær mundir
er litaljósmyndun var að komast á
rekspöl fundu menn þá upp sósíalískt
raunsæi, sem kvað á um að listaverk
skyldi annars vegar sýna hversu sósíal-
ískur raunveruleikinn væri orðinn (í
Sovétríkjunum) og hins vegar hversu
sósíalískur honum bæri að vera. En
þessi verkefni voru Ijósmyndavélum
yfirleitt ofraun. Ýmsar aðrar raunsæis-
stefnur hafa komið fram og ber einkum
að nefna nýraunsæi svonefnt (endur-
vakning á eldri aðferðum) og svo
raunsæi ímyndunaraflsins, einnig nefnt
ofurraunsæi og fjölkyngiraunsæi.
Sumum hefur fundist mótsögn í hugtak-
inu sósíalískt raunsæi og öðrum finnst
mótsögn í hugtakinu raunsæi ímyndun-
araflsins (af því að sósíalisminn og
ímyndunaraflið séu óraunsæ). En flestir
munu samþykkja að ímyndunaraflið sé
raunverulega til og því raunsætt á sína
vísu að ausa úr brunnum þess.
Suðurameríkumenn eiga sér merkar
bókmenntir, einkum frá þessari öld, og
er nútímaskáldsaga þeirra í anda raun-
sæis ímyndunaraflsins ávöxtur langrar
forsögu. Don Kíkóti og aðrar prakkara-
sögur spænskra frá fyrri hluta 17. aldar
einkennast af skopskyni áþekku því sem
nú hafa suðuramerískir skáldsagna-
höfundar, en þeir munu einnig hafa
numið stílrænar listir af barokkhöf-
undunum spænsku. Kúrekakvæðið um
Martín Fierro frá 1872 og svo
gróskumikill módernismi eru meðal
trúa. Persónur skipta um nöfn, hætta
skyndilega að vera til, renna samaa
o.s.frv., en þessum stílbrögðum hafa
fáeinir íslenskir rithöfundar einnig beitt.
Af yngri rithöfundum Suður-Ameríku
skal ég loks nefna Carlos Fuentes,
mexíkana, sem mér er sagt að skrifi
veigamikil verk í anda James Joyce.
Gabríel
Nú víkur sögunni að Gabriel García
Márquez. Eftir þennan 54 ára gamla
kólumbíumann eru nú til þrjár skáld-
sögur á íslensku, Liðsforingjanum berst
aldrei bréf (1961) og Hundrað ára
einsemd (1967) sem komu út fyrir einu
til tveimur árum held ég, og loks ný saga,
Frásögn um margboðað morð, sem kom
út fyrir u.þ.b. mánuði síðan. Til annarra
meginverka skáldsins teljast Örlaga-
stundin (-1962), Haust patríarkans (1975)
og svo ýmsar smásögur. Eftirtektarverð-
ust einkenni þessara skáldsagna eru
húmor, epísk breidd, stjórnmálaboð-
skapur og stílræn snilld sem sver sig í
ætt við höfundana sem ég ræddi áður.
Sagan af liðsforingjanum er stutt
skáldsaga og lýsir gömlum fátækum
hjónum í litlu þorpi. Þau hafa nýlega
misst son sinn og þar með framfæranda,
en gamli maðurinn bindur vonir sínar
við að fá bréf þar sem ríkisstjórnin
samþykki að veita honum ellilaun.
Önnur von þeirra, áltka fáfengileg, er
að haninn sem sonur þeirra hefur alið,
muni sigra í hanaslag og þannig afla
þeim fjár. Hundrað ára einsemd er ólíkt
viðameira skáldverk og vona ég að
lesandinn láti þessa bók ekki fara fram
hjá sér úr því hún hefur m.a.s. verið
þýdd a íslensku. Hér er sögð saga af
þorpinu Macondo, stofnun þess, upp-
gangi, hnignun og falli. Aldinn hershöfð-
ingi, Aureliano Buendía, faðir margra
sona sem allir eru drepnir, hefur háð 32
borgarastyrjaldir og dundar sér í ellinni
við að smíða litla fiska úr silfri sem hann
svo bræðir þegar þeir eru fullgerðir.
Fiskasmíði hans lýsir anda bókarinnar:
íbúar þorpsins skortir tilgang og
samhygð. Örlög Macondo eru skráð
áður en þau rætast. Allt endurtekur sig,
lífið gengur í hring. Sagan er full af
skoplegum atburðum, sem þarflaust er
að rekja hér. Margir þeirra eru vægast
sagt ótrúlegir og hálf goðsögulegir; en
það atriði leiðir hugann að því að svo
virðist sem Márquez ætli sér að lýsa
einhverju sem kalla mætti hugarheim
suðurameríkumanna.Inn í þá mynd
GA&RÍEL
garcía
MÁRQUÉZ.
j
segir að Alfreð hafi fengið samviskubit
út af því hverjar hörmungar efnið leiddi
yfir menn og því sett gróðann í hinn
fræga sjóð handa framúrskarandi vís-
indamönnum og skáldum. Nú mun það
að vfsu tæpast rétt hjá Þórarni að
dýnamít sé notað í hernaði heldur hefur
það meginþýðingu við mannvirkjagerð;
en hann lýkur kvæðinu svo:
Og höfundar sem hugsa og skrífa
margt
og hafa í marga áratugi lifað
eru færðir upp í prjál og skart,
aura fá - og hætta að geta skrífað.
Við skulum vona að García Márquez,
sem fékk að vita að honum yrði úthlutað
nóbelsverðlaunum 21. október síðastliö-
inn, hætti ekki að geta skrifað. Þá væri
skaði að dýnamítinu hans Alfreðs.
Márquez er mikið happaval fyrir
sænsku akademíuna. Hann er vinsæll
höfundur, en akademían er oftast gagn-
rýnd fyrir val sitt. Að þessu sinni hlaut
hún næstum því eingöngu lof; þó
heyrðist rödd í Bandaríkjunum fordæma
valið af því að það væri byggt á pólitík;
en hitt skiptir meira máli að Marquez
er með söluhæstu höfundum jarðar og
elskaður víða um lönd. Nýjasta bók
hans seldist hraðar en dæmi eru til um
áður í útgáfusögunni og var strax þýdd
á 32 tungur. Um stjórnmálaskoðanir
skáldsins er það að segja að hann er
andvígur heimsvaldastefnu Banda-
ríkjamanna og styður Kastró. Fyrir
fáeinum mánuðum síðan leit hann
valdatöku Jaruzelskys í Póllandi já-
kvæðum augum og taldi landsmönnum
stafa hætta af upplausn og verkföllum,
en svo skipti Márquez um skoðun og
kvaðst aðhyllast Samstöðu. aðrar mót-
bárur gegn útnefningunni voru að Gra-
ham Greene og Jorge Luis Borges hefðu
verið betur að henni komnir. Márquez
er sjálfur aðdáandi beggja. En ég verð
nú að segja fyrir mig að ég hef aldrei
verið sérlega hrifinn af Greene.
Annars er óttalegt snobb og uppistand
kringum Nóbelsverðlaunin. Márquez
hefur árum saman verið spurður fyrir
úthlutun verðlaunanna hvort hann eigi
von á að hreppa þau. Nú svaraði hann
neitandi eins og venjulega og bætti við:
Ég myndi aldrei klæða mig í kjólföt og
teldi óhapp að fá þessi verðlaun. Degi
síðar fékk hann samt að vita að hann
ætti að fá þau, og lét hann þá svo um
Arni Sigurjónsson skrifar frá Stokkhólmi:
Alfreð og Gabríel
annars mikilvægar forsendur nútíma-
skáldskaparins.
Fyrir nokkrum árum kom út suður-
amerísk nútímaskáldsaga, Forseti lýð-
vcldisins eftir Miguel Ángel Asturias,
guatemalamann. Þessi saga frá 1946 er
kannski upphaf raunsæisstefnu ímynd-
unaraflsins, expressjónísk og pólitísk og
minnir á Faulkner. Einnig er til á
íslensku hið skemmtilega smásagnasafn
argentínumannsins Jorge Luis Borges,
Suðrið, en Borges hefur haft áhrif á hina
yngri höfunda. í Græna húsinu eftir
Mario Vargas Llosa (1966, enn óþýtt á
íslensku) koma fram ýms einkenni
nýrrar suðuramefískrar skáldsagnagerð-
ar. í þessari sögu er t.d. pólitískur
broddur gegn glæpaverkum herstjórna
(Llosa er perúmaður), sérkennileg sögu-
bygging (skipt er á milli sviða í sögunni
ámóta og er gert í kvikmyndum, þó
kerfisbundnar) og loks stíleinkenni sem
einnig koma t.d. fyrir hjá Márquez og
Asturias. Meðal stílbragða í bók Llosa
nefni ég rugling með persónufornöfn
sem oft kcmur út í því að lesandinn veit
ekki hvaða persóna segir tilteknar
setningar, og svo vissan hraða og sterk
áhrif, svo og vitundarstreymi. Hjá Llosa
einsog hjá Borgcs kemur fyrir leikur
með veruleikahugtakið: Maður veit ekki
hvað á að vera diktur og hvað veruieiki
í textanum, höfundurinn bregst stöðugt
væntingum lesandans um hverju eigi að
hljóta að koma goðsögur, trúmál, hana-
slagur og margt fleira, að ógleymdum
stjórnmálunum og sögunni þar sem fyrir
ber uppreisnir, fjöldamorð, hernað og
bananarækt United Fruit. Inn í myndina
af hugarheimi suðurameríkumanna
kemur einmitt hugmyndin um tíma sem
gengur í hring í einhverjum skilningi.
Ömurleg stjórnmálareynsla fólks í þess-
um heimshluta elur af sér hugmyndina
að það sé til einskis að reyna að skipta
um ríkisstjórn: Sú næsta verður alveg
jafn spillt og sú sem nú situr. Samanber
vísan:
Lífið er hringur, kostulegt kíf
í kafTibollanum stormur.
Ef til er á himnum hamingjulíf
ég held það sé einsog gormur.
Örlagastundin (eða Hin illa stund) frá
1962 lýsir suðuramerískum bæ ogspeglar
sögu margra landa í heimsálfunni.
Persónurnar eru margar og söguþráður-
inn lauslegur, en hann gengur nokkurn
veginn út á að herstjórn ríkir í bænum
(og landinu) og hefur setið í 2 ár þegar
níðrit fara að birtast á veggjum húsanna.
Það eru miðar þar sem skrifað er
eitthvað hneykslanlegt um tiltekna
þorpsbúa, eitthvað sem allir vissu þó
fyrir löngu en enginn hefur þorað að
segja. Þessi níðrit leiða til morðs,
brottflutninga og annarra vandræða, uns
bæjarstjórinn grípur til þess að lýsa yfir
herlögum og útgöngubanni um nætur til
að finna sökudólginn. í sögulok er
fangelsið fullt af stjórnarandstæðingum
en aðrir karlmenn flúnir til fjalla til að
berjast sem skæruliðar gegn ógnarstjórn-
inni. Það sem er einna skemmtilegast við
þessa sögu er bygging hennar, það
hvernig horfið er frá einu sviði til annars.
ÖIIu merkari er sagan Haust patríark-
ans og er kannski best af bókum
skáldsins. í þessari frásögn af öldruðum
einræðisherra fer Marquez á kostum
bæði í glettni og í stíl. Hann notar hér
gegnum alla söguna það stílbragð að láta
ýmsar persónur tala sem „ég“ án þess
að glögg skil séu gerð hvenær persóna
tekur við af sögumanni eða ein persóna
af annarri, og segir frá því sem hún var
sjónarvottur að. Patríarkinn er kenjótt-
ur og á sína vísu frumstæður. 1 höllinni
hefur hann beljur sem hann mjólkar
samviskusamlega og telur þær á kvöldin.
Svo tekur hann á sig náðir, klæddur og
vopnaður, einn í herbergi sínu ramm-
læstu. Hann hefur fjölda fastra hjá-
kvenna, en svo lendir hann líka í
ástarævintýrum og er þar einkum í
frásögur færandi ævintýrið með telpu
sem er tilvonandi nunna sem hann lætur
ræna, eignast með henni son sem fæðist
tveimur mánuðum fyrir tímann eins og
önnur afkvæmi hans hátígnar; en þau
mæðgin eru myrt um síðir, þó eftir að
hún hefur kennt karlinum að lesa. Móðir
patríarkans gegnir miklu hlutverki (eins
og Úrsula í 100 ára einsemd) og lætur
hann gera hana að dýrlingi er hún deyr.
Fjölda hryðjuverka lætur höfðingi þessi
fremja og stendur að sumu persónulega,
- flest hafa þann tilgang að tryggja
honum völdin; í því sambandi má rifja
upp að hann sviðsetur nokkrum sinnum
dauða sinn til að kanna hverjir sitja á
svikráðum við hann (gammarnir sem
ætla að skipta með sér völdum að honum
„látnum" eru að sjálfsögðu skotnir eins
og hundar ef ekki annað verra). Pat-
ríarkinn er semsé einkennilega smátt
hugsandi, alsnauður af hverskyns menn-
ingu, miskunnarlaus, gírugur í völd og
glys og hefur barnshjarta. Dögunum
eyðir hann helst í að spila dómínó við
hina ýmsu bandarísku sendiherra, sem
hafa vélað úr höndum landsmanna
flestar auðlindir sem tekur að nefna og
taka síðast frá þeim sjálft hafið. Harð-
stjórn þessa manns virtist eilíf, hann
fæddist aftur og aftur, þegar einn dó
kom annar í staðinn, cn að lokum rann
upp haust patríarkans og svo dauði.
Alfreð
Alfreð Nóbel uppgötvaði dýnamítið
og varð ríkur á því og efnaiðnaði
ýmsum. t Nóbelskvæði Þórarins Eldjárn
mælt að það yrði einn helsti kosturinn
við að fá verðlaunin að nú myndu menn
þó hætta að nudda í honum fyrir
úthlutun hvort hann teldi sig líklegan til
að hljóta hnossið: Maður hreppir það
aðeins einu sinni.
Ég sé í anda eftirfarandi: f aðalsal
Tónleikahallarinnar við Heytorgið þar
sem venjulega bilað risaorgel er merkast
húsgagn, heldur treyjuklæddur Márquez
lofræðu um uppbyggilegar afleiðingar
dýnamíts og skjallar kónginn fyrir
bókelsku en drottninguna fyrir mála-
kunnáttu, aðalritari akadeijiíunnar les
upp heillaóskaskeyti frá Kastró,
boðsgestir silkiklæddir þrútna við ræðu
skáldsins og hafa svo ekki lyst á matnum
sem kostaði 800 krónur sænskar á mann,
borðalagður karlakór í fánalitunum
syngur Nallann og konungssönginn, en
ljósmyndarar myndablaðsins Framhjá-
hald vikunnar reyna að senda allt
kleresíið inn í eilífðina með því að festa
það á filmu (óvitandi að Gabríel er
löngu búinn að tryggja sér framhaldslíf
með pennanum), í loftinu svífa englar
og fleira ankannalegt flúr eftir Ásmund
Sveinsson og aðra myndasmiði; en þegar
hann gengur út á torgið vaknar tröllauk-
in Orfeusarstyttan þar til lífsins (án þess
að ljósmyndararnir geti fest það á filmu)
og ávarpar hann: Hvar eru kjólfötin þín
Gabríel?
ÁS.