Tíminn - 05.12.1982, Blaðsíða 20

Er hefndin sæf?
— „Frásögn um margboðað morð”
eftir Gabríel García Marquez
Gabríel García Marquez:
Frásögn um margboðað morð
Guðbergur Bergsson íslenskaði
Iðunn 1982
■ Það er ekki erfitt að láta sér detta
í hug að sögur Gabríel García Marquez
fæðist með fyrstu setningunni: raunar
kom það beinlínis fram í viðtali við hann
sem þýtt var og birt í Tímariti Máls og
menningar fyrr á þessu ári. Þetta er
auðvitað alls ekki fátítt meðal rithöf-
unda; að þeir spinni bækur sínar út frá
einni upphafssetningu sem óforvarandis
hefur skotið upp kollinum í huga þeirra.
Gott og vel hvað gerir maður þá við
setningu eins og þessa:
Santíago Nasar fór snemma á fætur
daginn sem þeir hugðust drepa hann
klukkan sex að morgni, vegna þess að
hann hugðist taka á móti skipinu sem
sigldi með biskupinn." (7)
Liggur það ekki ljóst fyrir? Maður
skrifar morðsögu, það á greinilega að
drepa þennan Santíago Nasar. Nú má
geta þess að það er engan veginn fyrir
neðan virðingu „alvöru“ rithöfundar,
sem Marquez er, að skrifa morðsögu,
þó það form sé að verða ótrúlega
útjaskað á þessum reyfaratímum; flest-
allar helstu sögur snillingsins Dostoév-
skíjs má vel skilgreina sem morðsögur í
eðli sínu, svo dæmi sé tekið. En menn
skuli hcldur ekki búast víð því að séní
á borð við Gabríel García láti sér nægja
að skrifa „venjulega“ morðsögu, og
frásögn um margboðað morð er sannar-
lega ekki nein venjuleg bók.
Prufukeyrð stúlka
Raunar fer ekki hjá því að þessi bók
minni íslending á sjálfar íslendinga-
sögurnar, þá blindu hefndarskyldu sem
þar er allsráðandi. Svipuð hefndarskylda
er þungamiðja Frásagnarinar; morðingj-
ar Santíago Nasar telja að hann hafi gert
fjölskyldu þeirra smán og drepa hann
miskunnarlaust að órannsökuðu máli,
enda þótt þeim sé bæði heldur vel við
hann, og hafi þar að auki engan áhuga
á að drepa mann. Hefndarskylduna verður
að rækja, hvort sem mönnum líkar betur
eða verr.
Upphaf þessa máls er að til bæjarins
þar sem sagan gerist kemur ókunnur
maður að nafni Bæjarður San Roman.
(Nafn bæjarins er aldrei nefnt, en það
fer ekki rnilli mála að hann er náskyldur
hinu gamalkunnuga þorpi Macondo.)
Hann er furðulegur maður og meðal
uppátækja hans er að ganga að eiga unga
stúlku úr bænum, Angelu Víkarío, sem
hefur í rauninni enga lyst á að giftast
honum. En hann er auðugur og af
góðum ættum (sonur hershöfðingja sem
vann sigur á Aurelíano Búendía liðsfor-
ingja í borgarastríðinu), svo hún fær
engu um það ráðið, fremur en ýmsar
kvenhetjur íslendingasagnanna. Það er
haldið í burðarmikið brúðkaup en þegar
brúðhjónin draga sig í hlé eins og lög
gera ráð fyrir kemst Bæjarður San
Roman að því að konan hans unga hefur
þegar verið „prufukeyrð", eins og það
er orðað á einum stað í bókinni. Slíkt
er vitanlega svívirðing af allra grófasta
tagi og Bæjarður er í fullum rétti þegar
hann skilar stúlkunni aftur heim til
föðurhúsanna. Bræður Angelu yfirheyra
hana; hver er sökudólgurinn, og hún
nefnir Santíago Nasar. Þeir taka að
brýna kuta sína og það fer sem fer, þó
alls óvíst sé hvort systirin hafi nefnt
réttan mann.
Að gegna skyldu við sæmd
sína
Nú er það líklega eitt skilyrði morð-
sagna að þær séu spennandi, og yfirleitt
er spennan . í siíkum sögum látin velta
á því hvort tekst að myrða þann sem
myrða á, ellegar þá hver myrti hann.
Gabíel García Marquez fer aðra leið;
það leikur enginn vafi á því frá upphafi
að Santíago Nasar hefur verið myrtur,
né heldur hverjir eru morðingjarnir, en
samt sem áður er bókin ákaflega
spennar.di á sinn hátt. Spennan liggur
hér í frásagnaraðferðinni sjálfri, svo og því
sem lesendur fá aldrei að vita.
Bókin er látin vera samin eitthvað um
tuttugu árum eftir að morðið hefur verið
framið; sögumaður hefur lengi safnað
upplýsingum um þennan atburð og er að
reyna að glöggva sig á því sem gerðist
Hann var sj álfur óbeinn þátttakandi, rétt
eins og allt þorpið, og þekkti bæði
Santíago Nasar og Víkaríobræðuma. f
frásögn sinni stekkur hann til og frá í tíma
og rúmi en öll sagan hverfist í rauninni
um dauðastund Santíago Nasar; að
henni er komið aftur og aftur, en sífellt
með nýjum hætti. Jafnframt er sagt frá
þorpsbúum, sem nálega allir vissu hvað
til stóð en láðist að segja Santíago Nasar
frá því; frá morðingjunum sem virtust
eiga þá ósk heitasta að vera stöðvaðir
áður en til voðaverksins kæmi; frá
Angelu Víkaríó sem fékk ást á Bæjarði
San Roman jafnskjótt og hann hafði
vísað henni frá sér; og frá Bæjarði
sjálfum, sem sögumaður og þorpsbúar
telja vera eina raunverlega fórnarlamb
þessa harmleiks. „Á harmleikinn var
litið þannig að aðrir þátttakendur hefðu
gengt skyldu við sæmd sína og það á
ýmsan hátt með stórbrotnum hætti,
samkvæmt örlæti því sem lífið hafði
ætlað hverjum fyrir sig. Santíago Nasar
hafði hreinsast af smán, Víkaríobræð-
urnir höfðu sannað karlmennsku sína,
og hin svikna systir hafði endurheimt
heiður sinn.
Bæjarður San Roman hafði einn verið
öllu rúinn.“ (98)
Hrafnsblóð
og leðurblökuegg
Þarflaust er og ástæðulaust að rekja
söguna hér frekar; mig langar bara til að
benda tilvonandi lesendum, sem von-
andi og væntanlega verða margir, sem von-
hlaupa ekki yfir þessa bók á hundavaði,
heldur lesa hana vandlega og með
eftirtekt; hún er, eins og aðrar sögur
■ Gabríel García Marquez - „galdra-
karl...“
an þátt í þeim fjörkipp sem færst hefur
í útgáfu þýddra úrvalsbókmennta.“
Gabríels García Marqez, full af litlum
smáatriðum sem ef til vill vekja ekki
mikla athygli við fyrsta lestur en eiga
ekki minnstan þátt í stílgaldri þessa
höfundar. Óborganlegar persónumyndir
í fáum dráttum, furðulegir atburðir,
lúmskar athugasemdir og litríkar lýs-
ingar,þetta er það hrafnsblóð og þau
leðurblökuegg sem galdrakarlinn Ga-
bríel García Marquez hefur bætt út í
seið sinn, og gert hann svo magnaðan
sem raun ber vitni.
Bókin er stutt, 140 síður með fremur
stóru letri, og á því meira skylt við ýmsar
nóvellur Marquez (Liðsforingjanum
berst aldrei bréf, Sakleysinginn Erendira
o.fl. ) heldur en hinar stóru skáldsögur
hans (Hundrað ára einsemd, Haust
patríakans). Hún nær þannig hvergi
hinni rosalegu dýpt Hundrað ára ein-
semdar, og raunar skyldu lesendur
varast að bera þessa nýju bók saman við
snilldarverk; slíkt er aðeins til þess fallið
að valda vonbrigðum. Frásögnin verður
að standa undir sér sjálf til að hennar verði
notið til fullnustu, en að þeim fyrirvara
höfðum er óhætt að mæla með þessari
bók bæði fyrir þá sem unna svokölluðum
„góðum bókmenntum“ og hina sem vilja
umfram spennandi og vel sagða sögu.
Frásögn um margboðað morð brúar bilið
þar á milli.
Þýðingar eru hollar
Ég er ekki frá því að Guðbergur
Bergsson hefði mátt fara ögn betur yfir
þýðingu sína; í báðum þeim dæmum
sem ég hef tilfært er óþarfa klúður -
„hugðust" og „hugðist"; „á ýmsan hátt
með stórbrotnum hætti“ - en yfirleitt
sýnist mér íslenskun bókarinnar vel af
hendi leyst, þó ég sé að sönnu ekki fær
um að dæma um hversu trúr Guðbergur er
*hinum spænska frumtexta. Og það er
altént lofsvert að þessi bók skuli komin
út á íslensku svo fljótt (hún kom, sem
kunnugt er, fyrst út á spænsku fyrr á
árinu). Nú á síðustu árum virðist hafa
færst nokkur fjörkippur í útgáfu þýddra
úrvalsbókmennta og á Guðbergur
Bergsson ekki minnstan þátt í því; er
vonandi að þýðendur og forlög láti hér
ekki staðar numið. íslensk skáldsagna-
ritun er ekki alveg með hýrri há um
þessar mundir, og ætla má að góðar
þýðingar á góðum bókum séu bæði
höfundum og lesendum hollar.
Að lokum legg ég til að vilji menn
aðeins eina bók úr yfirstandandi jóla-
bókaflóði þá velji þeir Frásögn um
margboðað morð...
Illugi Jökulsson
Illugi Jökulsson
skrifar um bók-
menntir
Að trega æsku sína
— „Dagbék nm veginn” eftir Indriða G. Þorsteinsson
Indriði G. Þorsteinsson
Dagbók um veginn.
Önnur útgáfa aukin.
Almenna bókafélagið.
■ í þessari dagbók er víða komið við
því að farið er um Asíu og Ameríku auk
Evrópulanda. Samt eru það íslenzku
þættirnir, Hendur feðranna og í gnauði
vinda, sem gera þetta góða ljóðabók.
Svo mun a.m.k. reynast þeim sem muna
til sín fyrir 1940. Gamla tímans er
minnst svo rétt og vel að þar er
skáldskapur í fremstu röð. Ég veit ekki
hvernig þeir sém aldrei hafa skrifað í
hélu á gluggarúðu, meta þetta erindi:
Við röktum á hrímloðnum rúðum
rúnir og tákn vorra drauma
til sagna kvistina knúðum
krotuðum rakann í tauma
og ofar þægindum öllum
allri virkt sem við njótum
býr minning um heitar hendur
sem hlýjuðu köldum fótum.
Þetta nær til þeirra sem muna hélu og
raka í gamalli baðstofu og lásu úr
kvistunum í súðinni.
Það er mikill æðrulaus tregi í
þessum Ijóðum. Það er tilfinning aldurs-
ins þegar menn tekur að langa heim yfir
árin.
Skáldið segir:
Á löngum hljóðum kvöldum
mig langar heim.
Gegn þessum árum öUum
aftur að degi og tíma
sem yljaði barnsins lijarta
og gerði sinni þess glatt
TU Ijóss sem logaði ■ glugga
og liföi á mjóum kveik.
1 þessu tilfelli er skáldið nú borgarbúi,
en alinn upp í norðlenzkri sveit. Það
breytir ekki því að hinir eldri sakni
margs þó þeir geti sagt eins og Bjarni
forðum: „Söm er hún Esja, samur er
hann Keilir.“ Það er svo margt sem
hefur breytzt.
Hér snýr skáldið sér til Hallgríms
Péturssonar og andvarpar:
Trúin á hagvöxt og efnahagsundur
í öUu og alls staðar býr.
Mig langar til að fara fáeinum orðum
um kvæðið fsastör. Það lætur ekki mikið
yfir sér, en verður þó kærkomið þeim
sem harmar fornar hugsjónir. Skáldið
segir:
Hverjum er gott að ætla sér að yrkja
endalaust um ijörð og grund og hlíð?
Hverjum skín gott af því að vera
að virkja
vandhugsað rúm á þessari gróðatíð.
nema það rím sem eykur auð þinn
inaður
og eflir þín laun og vekur bragðlauk
skatts.
Hugsjónir þykja orðið andlaust þvað-
ur
áanna taugum samtíminn hvergi bazt.
Þetta þarf ekki skýringa við. Þeir sem
meta það og skilja að áanna taugar voru
bundnar við fjörð og grund og hlíð og
hamingja þeirra var háð þeim tengslum,
sjá tómleika og skort bak við þessa
gróðatíð. En skáldið heldur áfram og
þau verða okkur huggunarorð:
Þó froða málrófsins flæði um bakka
og rinda
og felli þau grös er þola ekki
minnsta gjóst
mun ísastörin sér una í nauði vinda
alin sem fyrr við svellað jarðar brjóst.
Tízkufyrirbrigðin hverfa en líftaugar
mannsins við land og þjóð og sögu
haldast meðan menn eru íslendingar.
Sízt er því að neita að ýmislegt er vel
og hnyttilega sagt í ljóðunum sem fjalla
um erlenda staði og minningar þó að það
falli fyrir mér í skugga þjóðlegu viðhorf-
anna. Það náttúrulögmál sem liggur til
grundvallar trega þessara ljóða er vel
skilgreint í fjórum línum í fyrsta ljóðinu.
Þannig er öllum og einum
ætlað að minnast
alls, sem hann ekki hefur
en átti þó.
Það er alls ekki bundið við flutning úr
einum stað í annan. Hit er nóg, að tími
æskunnar berst frá’okkur og annar tími
og annar heimur tekur við. En skáldið
tekur því æðrulaust og segir:
Láttu ekki hátt mitt hjarta
hér er við engan að sakast.
Hér er um náttúrulögmál að ræða. Og
hver má líta í sinn barm, segir skáldið:
Ei fegurra umhverfi auga neitt leit
þar sem ættmennin stóðu sinn vörð
heila mannsævi flest. Á meðan er sveit
þau munast á þessari jörð.
Þegar menn finna að mikið er að
þakka, finnst þeim löngum vangoldið af
sinni hendi og finna því til með skáldinu:
Þessi fáeinu vers, nokkur fátækleg orð
eru fósturlaun, goldin of seint.
Á þessari rímleysuöld á kannske ekki
við að sakast um þó að lauslega sé
stuðlað stundum. Samt er það svo, að
sé hið forna íslenzka rím notað, viljum
■ Indriði G.Þorsteinsson.
við að það sé lýtalaust. Því finnst mér
ljóður á vel gerðri vísu, þegar svona er
stuðlað:
Ölög þjóðar þig leiddu
á þennan veg.
Vel mátti segja í þessu tilfelli: Þjóðar-
örlög leiddu þig þennan veg. Hér er
höfundur sem virðist vel geta stuðlað.
En eins og áður er sagt finnst mér að
hér sé góð ljóðabók.
H.Kn.