Tíminn - 05.12.1982, Blaðsíða 12

SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1982.
■ Götulíf í París.
■ Dauðinn: Kirkjugarður í París.
Fjöldi og
fjölgmt í
Frakklandi
■ Fyrir nokkru voru gefnar út á prenti
fyrstu tölur um manntal sem tekið var í
landinu í marsmánuði fyrr á þessu ári:
„Recensement général de la population
- 1982. Premieres estimations". Ekki
eru þar birtar tölur um nema fjölda íbúa
í 22 héruðum (régions) og 96 fylkjum
(départements) þess sem nefnt er
„France métropolitaine" og er fastlandið
ásamt Korsíku, og von er á meiru innan
skamms, en tilefnið er of gott til að láta
hjá líða með að gera í stuttu máli
yfirborðsgrein fyrir ástandi og horfum
fólksfjöldans: þær systur statistík og
demógrafía eru hér liðlega vaxnar,
aðgengilegar og sanngjarnar í við-
skiptum. Sérstök stofnun, „Institut nat-
ional d’etudes démographiques“ fylgist
með og kannar fólksfjöldann og
hreyfingar hans, í tímarit hennar „Popu-
lation“ frá í vor sæki ég talsverðar
upplýsingar úr „Elleftu skýrslu um stöðu
fólksfjöldans í Frakklandi“. Hagstofan
franska, „Innstitut national de la Statiti-
que et des Étude Économiqus", fjár-
magnar og sér um svipaðar rannsóknir
og gefur út handhæga handbók um
„félagslegar upplýsingar" „Données
sociales" sem ég nota af útgáfurnar 1978
og 1981. Mest eru þetta töflur og
talnarunur, ógnarlegar við fyrstu sýn en
misvitrar eftir nánari skoðun. Franskir
tölfræðingar og reiknimenn eru því
marki brenndir að kunna ekki annað en
að hlaða upp tölum sem þeir svo
samkvæmt lögmáli minnstrar mótstöðu
ráða ekki við eða nenna ekki að vinna
úr og tala um nema í línuritum eða á
lituðum kortum og með því að þylja þær
upp eftir efnisflokkum og landssvæðum
í réttri tímaröð, hugsanlega með saman-
burði við aðrar raðir, sem þá heitir að
setja í samhengi en er lítið annað en
látaglaumsslagorð kjaftaska og hugleys-
ingja. Svoleiðis nokkuð og of mikil
nákvæmni eru óviðeigandi og óæskilegt
í sunnudagsblaði. Hinsvegar verður
ekki hjá því komist að kveðja til
allmargar tölur, þær eru einu sinni
megin efniviður lýðfræðinnar og fólks-
fjöldi er magn; núorðið í vaxandi mæli
eru og tölur ein helsta uppistaða þekk-
ingar og skilnings á þessum heimi sem
er okkar. Ég reyni hvað ég get að gera
greinina verðuga viðfangsefnisins og
jafnframt þannig læsilega að lesandi fái
um það þokkalega ljósa og skýra
hugmynd.
Múgur og margmenni:
fjöldinn
■ Viðkvæðið er að íslendingar séu
fáir, að miðað við fólksfjölda séu þeir
eitt og annað, að tiltölulega sé eitthvað
svo. Oftast er látið þar við sitja og hrist
höfuðið og öxlum yppt, en einhver á
vonandi eftir að fylgja eftir og rýna ofaní
kjölinn á þessu atriði sem framar öðrum
markar tilvist okkar sem þjóðar: við
íslendingar erum fáir og megum okkar
lítils í umheiminum; höfum aldrei verið
fleiri en náum samt ekki fjórðung
milljónar, ámóta og fámennustu fylki
Frakklands. Undarlegt segja til að mynda
Júgóslavar og Hollendingar sem halda
áfram að segjast vera smáþjóðir, hlálegt
segja Frakkar og aðrir sem teljast til
stórþjóða: að svona nokkuð skuli þrífast,
því löngum hefur verið ljóst og það
langtum áður en farið var að hugsa í
tölum og útreikningum, að fjöldi íbúa í
einu ríki eða landi væru helstu auðæfi
þess. Sagan er starf og starfað er með
höndum og höfði; margt þarf að gera,
flest er ógert, allsstaðar eru látlaust verið
að.Þúsundir og þúsundir, milljónir og
milljónir, milljarðar; allur þessi fjöldi,
allt þetta fólk; Hvaða áhrif hefur það
ekki á líf og hugmyndir, tækifæri og
vonir einstaklinga að heyra til slíks
margmennis, hvaða afleiðingar hefur
ekki múgurinn í samskiptum og fram-
vindu þjóða og þjóðfélaga? Óskiljanlegt
fyrir fólk sem fætt er í og alið upp við
fámenni á slíkum hjara veraldar að
fæstir vita af, en viðleitninnar virði því
ekki fer á milli mála að skilningur á því
sem er hér og nú þarfnast þekkingar á
því sem er öðruvísi, þess að líta útfyrir
eigið nef.
Fólksfjöldi í Frakklandi er 54.3 mill-
jónir, og eru þá taldir með íbúar af
útlendu þjóðerni (og þar á meðal ég sem
fyllti út eyðublað í vor), um 3.5
milljónir. Frökkum þykir landið
strjálbýlt, aðeins eru hundrað íbúar um
hvern ferkílómetra, en líktogvíðarhafa
land og saga séð til þess að byggðin sækir
í suma staði en forðast aðra. Fjölbýlustu
og þéttbýlustu svæðin eru héraðið Ile de
France þar sem París er fyrir miðju og
aftur héruðin niður með ítölsku landa-
mærunum og vestur eftir Miðjarðarhaf-
inu þar sem eru næststærstu borgirnar
Lyon og Marseille. Á þessum lendum
hefur fjölgað meira en annarstaðar
síðustu tvo og þrjá áratugi og ógrynni
hafa flutt úr meintu harðbýli, til að
mynda margir frá héruðum fyrir miðju
landi sem eiga vök að verjast og einnig
að norðan frá landamærunum. Við
Atlantshafið er byggð í jafnvægi, með
og innaf ströndum þess fjölgar fólki eða
fækkar ekki, og er sama að segja um
Ermasundið. Sem sagt stöðugar breyt-
ingar á milli landshluta, þyngdin flyst:
til eru héruð þar sem fleiri deyja en
fæðast og hvergi er laust við flutninga;
þangað sem vinnan og velferðin eru,
þaðan sem ekkert þykir vera að fá. Og
tvímælalaust eru það borgirnar sem tæla
og sveitirnar sem fæla. Eitt er „la ville“,
annað „la campagne". Lítill tíundi
partur þjóðarinnar hefur framfæri sitt af
lanbúnaði og fjórðungur á heimili sitt í
dreifbýli, í þúsundum þorpa og sveita
sem ekki ná 2000 íbúum: samt eru það
þó um 15 milljón manns. í borgum og
þéttbýli búa hinir, allmargir á fleiri
hundruð stöðum með innan við 100
þúsund íbúa, en næstum helmingur
þjóðarinnar í um fimmtíu borgum þar
sem íbúar eru enn fleiri. Milljónaborgir
eru þær þrjár sem þegar eru nefndar og
kannski má tala um sex eða átta
stórborgir aðrar. Fyrir tuttugu til þrjátíu
árum stóð straumurinn til borganna
sjálfra, líkt og hafði verið frá miðri
síðustu öld. Ennþá var pláss aflögu, en
úthverfin voru þá þegar í þenslu; á
sjöunda áratugnum færðust þau í aukana
og síðustu tíu - tólf árin hefur fækkað í
miðborgunum en fjölgað áfram í kring-
um þær. í París sjálfri búa til dæmis 2.2
milljónir þessa dagana, en voru 2.3 árið
1975 og 2.6 árið 1968. Borgina ásamt
úthverfum byggðu 8.3 milljónir árið
1968, 8.6 árið 1975 og eitthvað innan við
9 milljónir núna. Úthverfi flestra annarra
borga hafa stækkað tiltölulega enn
meira, og miðborgirnar víðast staðist
betur, sumstaðar jafnvel í stað. En þetta
er ekki allt: fyrir nokkrum árum var
farið að tala um „áhrifasvæði" borga þar
sem fólk býr en sækir mikið vinnu og
þjónustu til borgarinnar. Þar fjölgar
óðum og mun gera áfram auk þess sem
svæðin munu stækka. París hefur til að
mynda slíkan krans utan um sig, um 100
kílómetra í allar áttir. Svonefndri borg-
væðingu er því engan veginn lokið, þó
svo sveitir og fámenni virðist ætla að
rétta sig af og streitist á móti með
margvíslegum fyrirtektum við yfirlýstan
stuðning ríkis og stjórnar. Tilfærslur
fólks taka seint enda, þetta er spurning
um mat og möguleika, hvað þú getur,
hvað þú vilt, hvað þú gerir; víðast má
víst vera lífvænlegt.
Vöxtur og viðgangur:
fjölgun
Frökkum fjölgar. Sex ár eru síðan
tekið var fyrir löglegan aðflutning út-
lendinga til vinnu, en áður var hann
talsverður og hjálpaði til. Eðlileg eða
náttúruleg fjölgun sem nefnd er, að fleiri
fæðast en deyja, hefur verið í landinu
alla öldina, nema nokkur ár fjórða
áratugarins. Um aldamótin síðustu
bjuggu í landinu 40 milljónir, um miðja
öldina 42 milljónir, árið 1962 46.4
milljónir, árið 1968 49.7 milljónir, árið
1975 52.6 milljónir og nú í vor þessar
54.3 milljónir. Að jafnaði nemur
fjölgunin síðustu árin þetta 4-6 prómill-
um, sem er svipað og í öðrum löndum
Evrópu (en lægra en á íslandi sem er
seinna á ferðinni eða ætlar að skera sig
úr). Þessi fjölgunartala segir þó ekki alla
söguna, til þess er hún of grófur
mælikvarði: útreikningur á því hversu
mörg börn hver kona gift og ógift muni
eignast á æfi sinni gefur ástæðu til að
óttast um að ekki fjölgi heldur fækki
þjóðinni þegar til langs tíma er litið,
hálfrar aldar eða lengra. Tvö börn eru
lágmark til viðhalds fjöldanum; sjöunda
áratuginn smálækkaði þessi tala úr 2.7 í
2.5, árið 1975 fór hún fyrst undir 2.0 og
hefur verið þar síðan, en þó hækkað
lítillega. Fæðingum hefur fjölgað allra
síðustu árin, í fyrra fæddust 806 þúsund
börn og höfðu ekki verið fleiri frá því
1974, fæst urðu þau 720 þúsund árið
1976, en voru 860 þúsund árið 1970.
Útlitið þarf því ekki að vera slæmt, en
getur verið það: sérfræðingar eru á
báðum áttum og gera ráð fyrir fleiri
möguleikum jafngildum í spám sínum.
Gamall draugur er vakinn upp: Frakkar
voru fyrstir Evrópuþjóða til að draga úr
barneignum og það strax uppúr alda-
mótum 1800 þegar öðrum þjóðum fór
fyrst að fjölga er í auknum mæli tókst
að þrengja athafnasvið dauðans.
Skýringar eru vandfundnar og umdeild-
ar, en fyrir vikið hættu þeir að vera
langfjölmennasta ríki álfunnar og setti
þar með niður í virðingu og völdum. Þeir
eru enn að jafna sig á því og gera það
líklegast aldrei að fullu. Þetta er því
stórt mál, og margt er á seyði. Dauðinn
er enn á undanhaldi - hálf milljón
rúmlega deyr á ári hverju, og lengi
verður hægt að vinna betur á sjúkdóm-
um. Færri ungbörn deyja við og
skömmu eftir fæðingu; lífslíkur lengjast
jafnt og þétt, og lífið. Dauðinn (eða
dauðsföll eða dánartíðni) er þó lítið
atriði og næsta stöðugt síðustu tuttugu
árin að árlega hefur einn af hverjum
hundrað Frökkum látist og aldursskipt-
ingin lítið raskast. Það eru fæðingarnar
sem ráða ferðinni, þar er að finna
orsakir þessa möguleika á fækkun,
þessarar hættu ef svo má að orði komast.
Níu af hverjum tíu börnum fæðast
innan hjónabands. Hjábörnum hefur að
vísu fjölgað talsvert síðustu árin, en þó
ekki þannig að vegi upp á móti hinu, að
færri gifta sig en áður og eignast færri
börn. Giftingum hefur snarfækkað síð-
ustu tíu árin, úr 400 þúsund árin
1970-1974 í 315 þúsund í fyrra, og ungt
fólk - á aldrinum 18-20-25 ára giftir sig
síður og seinna.
Að sama skapi halda fleiri sér alveg
frá barneignum, og í hjónaböndum er
minna um börn. Víðtæk notkun getnað-
arvarna á þar stóran hlut, hjón ráða því
mikið til hvort og hvenær þau vilja
eignast börn: það sem hefði getað orðið
verður ekki. Sama er um fóstureyðingar,
sem eru leyfðar innan tólf vikna eftir
síðustu tíðir. Samkvæmt opinberum
tölum var í hitteðfyrra eytt um 170
þúsund fóstrum og litlu færri árin tvö
þaráundan; grunur leikur á að þar sé
mjög vantalið, að hugsanlega megi
hækka töluna uppí 200-250 þúsund; sem
þá verður annaðhvort nálægt því þriðj-
ungur eða fjórðungur miðað við fæðing-
ar lifandi barna: það sem hefði orðið
verður ekki. Loks er að það sem verður
og er kannski ekki nóg; það þykir ekki
henta að eiga mörg börn ef konan á að
geta unnið úti, það er óviðráðanlegt
fjárhagslega eða eitthvað. í öllum
aldursflokkum kvenna hefur bameign-
um fækkað og þær hætta yngri: eignast
síðasta barnið frekar á aldrinum 25-29
ára en var 30-34 ára fyrir fimmtán-
tuttugu áram síðan. Meðaltal í fjöl-
skyldu þar sem öll börn eru þegar komin
til er um 2.5 börn, og þeim konum fer
fækkandi sem eiga fleiri en þrjú börn.
Flestar láta sér eitt eða tvö nægja, þó
einstaka viðundur eignist fimm, sex og
þaðanaf fleiri. Allt leggst á eitt: Frakkar
eru uppteknari af öðru en að búa til börn
eða láta sér lynda of fá.
Undanfarin ár og áratugi hafa Frakkar
staðið betur af sér almenna þróun á
fólksfjölda í Vestur-Evrópu. Sami kipp-
urinn var fyrstu árin að lokinni heims-
styrjöld, en aldrei var þar jafnlítil
frjósemi eftir árið 1964 og hefur verið í
nágrannalöndum. Að því er virðist er
viðreisnin síðustu ár styrkari og von er
meiri til bóta þau allra næstu. Segja má
að almenningur ráði því hvað gerist, það
eru íbúar landsins sem eignast börnin og
móta framtíðina, en ríkið eða ríkis-
stjórnin hefur engu að síður yfirlýsta
stefnu, enda hagsmunir í húfi, sem er að
þjóðin nái sér á strik, að henni fjölgi:
offjölgunarvandinn er í öðrum heims-
hlutum auk þess sem áframhaldandi
fækkun fæðinga hefði alvarleg og var-
andi áhrif á atvinnulíf og efnahag og
raunar flest það sem einhverju máli
skiptir. Endurnýjun vinnuafls (og að
ekki sé talað um herafla) yrði til dæmis
ekki fullnægjandi og öldrun þjóðarinnar
- að fleiri og fleiri verða eldri og eldri -
sem nú þegar er orðin úrlausnarefni yrði
þungbær. Tæpast verður hreyft við
löggjöfinni um fóstureyðingar þó uppi
sé talsverð og endram og sinnum hávær
hreyfing því hlynnt, né dregið úr fræðslu
um getnaðarvarnir og þvíumlíkt sem
væri lélegur brandari. Ráðstafanir eru
helst og verða hvetjandi fjárgreiðslur til
foreldra, til fjölskyldna. Eins og stendur
hækka tilaðmynda slíkar upphæðir við
þriðja barn, allverulega. Öllu því kerfi
verður breytt frá granni á næstunni,
forsetinn lýsti því yfir i ræðu nýverið:
eðlilega er fjölskyldupólitík sósíalista
önnur en sú fyrri stjórnar. Ég veit ekki
hvað á að gera, hvað verður gert og fer
ekki nánar í þær sakir, nema Frökkum
á að fjölga.
Már Jónsson O
skrifar frá París