Morgunblaðið - 17.03.2006, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 17. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÞAÐ ER trú margra stangveiði-
manna að netaveiði sé undirrót minnk-
andi stangveiði. En reynslan hefur
verið önnur. Á undanförnum árum
hafa net verið tekin upp
að mestu eða öllu leyti í
flestum ám landsins.
Nýlega las ég viðtal við
ungan alþingismann
sem talaði um að hann
myndi flytja frumvarp á
næsta þingi, um að
banna alla netaveiði á
lax og silung. En þrátt
fyrir það hefur stang-
veiði farið síminnkandi á
seinni árum. Þó að
Rangárnar hafi bæst í
hóp stangveiðiáa með
mörg þúsund laxa veiði og nýjasta
tíska stangveiðimanna sé að sleppa
laxinum og geta kannski fengið sama
laxinn tvisvar til þrisvar. 1938 voru öll
net tekin upp á Hvítár- og Ölfus-
ársvæði og öllum sel útrýmt í ánni. Um
selinn getum við rætt síðar. Veitt var á
stöng í hartnær tvo áratugi. Fimmtán
árum eftir friðunina varpaði þáverandi
ritstjóri Veiðimannsins fram þeirri
spurningu hvers vegna stangveiði
hefði ekki aukist, þrátt fyrir friðun net-
anna. Á þessum árum var verð á laxi
mjög hátt og lax auðseljanlegur. Það
munar því að hafi verið hundruð millj-
óna á núverandi verði sem landeig-
endur sköðuðust á þessari friðun. En
þó fór svo að lokum að landeigendur
urðu þreyttir og samþykktu að byrja
netaveiði á nýjan leik. Sannleikurinn
er sá að við munum þurfa að leita or-
sakanna annars staðar.
Framkvæmdir ýmissa verktaka
munu vera helsta orsökin fyrir minnk-
andi veiði, ásamt ýmiskonar mengun.
Varmá í Ölfusi var þekkt fyrir að
vera ein besta sjóbirtingsá á landinu.
Bændur sem áttu land að ánni voru
flestir með net og jafnvel drógu sumir
á, tímunum saman, en þrátt fyrir þetta
mikla álag virtist stofninn ekkert gefa
sig fyrr en byggðin óx í Hveragerði og
alls konar mengun hitti ána sem alls
ekki er stór. Þar má t.d.
nefna ullarþvottastöðina
og síðar fiskeldisstöðv-
arnar sem taldar eru
valda mikilli mengun.
En Hvergerðingar hafa
bætt um betur hjá sér.
Búið er að loka ullar-
þvottastöðinni og allt
skolp frá þorpinu fer í
gegnum hreinsistöð, svo
nú kvað nærri að mætti
drekka afrennslið. Og
víst er að veiðimenn fái
ekki lengur bindi og
smokka á öngulinn hjá sér. En árang-
urinn er þegar farinn að sjást, veiðin
að aukast og fiskurinn að stækka, að
sagt er.
En annað er hægt að segja um ná-
granna þeirra á Selfossi. Þar er byggð
margfalt stærri en í Hveragerði. Þar
kvað öllu skolpi vera dælt óhreinsuðu í
ána, bæði frá sláturhúsi og iðnaðarfyr-
irtækjum. Einnig er stærsti sorphaug-
ur Suðurlands á bökkum Ölfusár og
mengar hann sennilega ekki síður en
iðnaðarskólpið frá Selfossi og má
nærri geta hvort þetta geti ekki haft
einhver áhrif á göngur fiska í ána.
Þegar brúin var byggð yfir Ölfus-
árósa þá var stór áll við vesturlandið
sem var mikill gönguáll fyrir laxinn.
Til að spara eitt brúarhaf datt verk-
fræðingum það snjallræði í hug að
fylla upp í þennan ál, þó algerlega sé
bannað í veiðilögum að breyta álf-
arvegi göngufiska. Útstraumur hélt
þessum ál alltaf hreinum, því að á út-
falli bar áin allan sand fram og állinn
hélst alltaf hreinn. Kunnugir mót-
mæltu þessu en verkfræðingarnir
töldu þeim trú um það að állinn myndi
aðeins færast utar. En raunin varð
önnur. Állinn fylltist upp af sandi og er
næsta horfinn. Hefur þetta haft slæm
áhrif á laxagöngur og þar af leiðandi
veiði í Ölfusá. Tanginn sjálfur er alltaf
að færast nær brúnni. En þrátt fyrir
augljós lagabrot hafa ekki heyrst mót-
mæli frá neinum veiðimanni. Hvorki
um þennan þátt né mengunina sem fer
í ána.
Í Þjórsá hefur ekki verið stunduð
stangveiði, heldur nánast bara neta-
veiði. Og áin full af sel og hefur veiðin
sjáanlega ekki minnkað neitt á síðustu
árum að sagt er.
Hlutverk selsins er talið vera, af
fróðum manni, í fyrsta lagi: að reka
laxinn upp á hrygningarstöðvarnar úr
jökulvatninu. Í öðru lagi: Að drepa
ránfisk sem liggur við árósana þegar
seiðin ganga til sjávar. Og í þriðja lagi:
Að eyða laxi sem er illa á sig kominn
og getur þess vegna ekki bjargað sér
og þess vegna ekki veikt stofninn. Því
sannleikurinn er sá að selurinn nær
ekki fullfrískum laxi, þó honum þyki
gott að éta lax úr netum.
Af sjálfum mér er það að segja, að
ég er uppalinn við netaveiði, en kynnt-
ist stangveiði á miðjum aldri og varð
altekinn af stangveiðidellu. En þrátt
fyrir það hefur mér aldrei dottið í hug
að láta það glepja mér sýn hver muni
vera orsök minnkandi stangveiði.
Um veiðimál
Ólafur Þorláksson fjallar um
stangveiði ’En þrátt fyrir það hefurmér aldrei dottið í hug að
láta það glepja mér sýn
hver muni vera orsök
minnkandi stangveiði.‘
Ólafur Þorláksson
Höfundur er fyrrverandi
neta- og stangveiðimaður.
„SAGA og menning þjóðarinnar
verður vart skilin án þekkingar á
kristinni trú og siðgæði og sögu
kristinnar kirkju.
Sama gildir um vest-
ræna sögu og menn-
ingu.“ Með þessum
orðum er hin mikla
áhersla sem lögð er á
kristinfræðslu í grunn-
skólum landsins rétt-
lætt í aðalnámskrá og
því síðan bætt við að
„bókmenntir og aðrar
listir sækja vísanir og
minni í texta Biblíunn-
ar og daglegt íslenskt
mál er ríkt af orða-
tiltækjum og líkingum
sem sóttar eru þang-
að“. Ekki verður deilt
um þessar athuga-
semdir en hins vegar
má spyrja hvort
menntakerfið fari ekki
offari í áherslu sinni á
kristinfræðslu í fyrsta
til sjöunda bekk, enda
er það ekki fyrr en í
áttunda bekk sem
börnin okkar læra að
einhverju ráði um önn-
ur trúarbrögð og enn
síðar um helstu kenningar raunvís-
indanna.
Í aðalnámskrá stendur að skólinn
sé „fræðslustofnun en ekki trúboðs-
stofnun“ og sé „því fyrst og fremst
ætlað að miðla þekkingu og auka
skilning á kristinni trú og öðrum
trúarbrögðum“. Þegar horft er á
hvernig markmið aðalnámskrár eru
útfærð í einstökum skólum virðist
erfitt að sjá annað en að skólinn sé í
raun trúboðsstofnun. Til marks um
þetta kemur fram í námsvísi Hamra-
skóla í Grafarvogi að börnin okkar
læra einungis um kristna trú og ræt-
ur hennar í gyðingdómi í fyrstu sjö
bekkjum grunnskólans. Þar á bæ er
það einungis í áttunda bekk sem
skipulega er gerð grein fyrir öðrum
trúarbrögðum heimsins. Þegar
kristinfræðsla víkur hins vegar fyrir
trúarbragðafræðslu er búið að festa
kristna hugmyndafræði svo kirfilega
í hugum barnanna okkar að þeim er
gert ókleift að meta önnur trúar-
brögð heimsins á þeirra eigin for-
sendum, sem er einmitt ein grunn-
forsenda fræðslu. Trúboð eins og
það er nú iðkað í grunnskólum
landsins á heima innan veggja heim-
ilisins og kirkjunnar, sem heldur úti
öflugu fræðslustarfi.
Rætur nútíma menningar liggja
að miklu leyti í upplýsingu 18. aldar
og hugsjónum frönsku bylting-
arinnar 1789. Það sem einkenndi
þessa hreyfingu var að valdi per-
sónulegs guðs kristninnar, þ.e. guðs
sem svarar bænum og gerir krafta-
verk, yfir mönnum, málleysingjum
og náttúrunni í heild var hafnað og
fylgdu í kjölfarið hugmyndir um lýð-
réttindi, málfrelsi, þróun lífsins og
fleira. Það er rétt að hamra á þess-
um tengslum milli stjórnmálalegra
og líffræðilegra hugmynda undir lok
18. aldar enda grundvölluðust þær á
því að hvorki örlög manna, eins og
þau birtust innan lénskerfisins, eða
tegunda, eins og þau birtust í nátt-
úrustiganum (scala natura), væru
ákveðin fyrir fram af persónulegum
guði.
Þróunarkenningin, málfrelsi og
lýðræði, þrír af hornsteinum nútíma
menningar, eiga sér því
sameiginlegar rætur í
efnishyggju upplýsing-
arinnar, sem fól í sér
höfnun á sköpunar-
hugsun kristinnar trú-
ar. Í þessu ljósi hlýtur
það að teljast undarlegt
að börnin okkar læra ít-
arlega í fyrsta og sjötta
bekk um „grundvöll
kristinnar sköpunar-
trúar“, eins og fram
kemur í námsvísi
Hamraskóla, en læra
nánast ekkert um þró-
unarkenninguna fyrr
en í tíunda bekk. Prest-
ar landsins munu ef-
laust svara þessu sem
svo að sköpunarsagan
sé einungis myndlíking
sem ekki beri að lesa
bókstaflega. Ef sú er
raunin, af hverju látum
við boðun hennar ekki
víkja strax í fyrsta bekk
fyrir fræðslu um þróun-
arkenninguna og mikla-
hvell?
Í einu magnaðasta riti upplýsing-
arinnar, Kerfi náttúrunnar (1770),
segir að einungis þeir sem losi sig
undan „ofríki [lénskerfisins] og
trúarbragða geti séð sannleikann,
því maðurinn er þannig af nátt-
úrunni gerður að hann verður að
vera algjörlega frjáls til þess að
verða hamingjusamur“. Ég er á því
að börnin okkar geti séð stærri hluta
af „sannleikanum“ ef kristinfræðsla
fyrsta til sjöunda bekkjar verði látin
víkja fyrir trúarbragðafræðslu þar
sem fjallað er jöfnum höndum um öll
helstu trúarbrögð heimsins, en eðli
málsins samkvæmt verður kristnin
þó að njóta einhverrar sérstöðu.
Með þeirri breytingu mun boðun
víkja fyrir fræðslu.
Til þess að markmiðið um sann-
leiksleitina náist þarf einnig að taka
hluta þess tíma sem nú er eytt í
kristinfræðslu til þess að fræða
börnin okkar um helstu hugmynda-
smiði málfrelsis, lýðræðis og nútíma
raunvísinda og gera þeim glögga
grein fyrir rótum þessara hugmynda
í efnishyggju upplýsingarinnar og
andstöðunni við hugmyndina um
persónulegan guð, sem sífellt er að
vasast í lífi einstaklinganna og í nátt-
úrunni. Fyrir þessu gilda sömu rök
og notuð eru til þess að réttlæta
kristinfræðsluna, auk þess sem „í
hvert skipti sem maðurinn sleppir
hendinni af skynseminni til þess að
fylgja ímynduðum kerfum er hann
að blekkja sjálfan sig“, eins og fram
kemur í áður nefndu riti. Til þess að
þetta markmið náist þarf hins vegar
nýjar nálganir í kennslu þar sem
horft er í anda vísindasagnfræðinnar
á menninguna og raunvísindin sem
sitt hvora hliðina á sama pening-
unum, en ekki sem aðskilin fyr-
irbæri eins og nú er gert.
Byrjað á
röngum enda
Steindór J. Erlingsson fjallar
um boðun og fræðslu
Steindór J. Erlingsson
’Ef sú er raunin,af hverju látum
við boðun hennar
ekki víkja strax í
fyrsta bekk fyrir
fræðslu um þró-
unarkenninguna
og miklahvell?‘
Höfundur er doktor í
vísindasagnfræði.
NÝJAR og spennandi Íslend-
ingasögur hafa sprottið úr íslensku
viðskiptalífi undanfarin ár sem í fáu
gefa þeim eldri eftir.
Sögur sem fjalla um
ábatasamt hagrænt at-
ferli söguhetja eftir ótal
afbrigðum; og því
ástæða til að nefna það
strax að þessi stílæfing
er skrifuð sem gjöf und-
ir fána hugsjónastarfs-
ins.
Í nýju Íslendingasög-
unum eru ættfræði-
rullur og tignarlegur
kveðskapur sjónarmun
smærri í sniðum, orð-
færið ekki eins hornótt,
leikmunir allt aðrir, leikmyndin önnur
og búningar, hár og skegg snyrtilegra.
Helstu söguhetjur sem fyrr lit-
klæddar dýrasta skinni. Mestur
vopnabúnaður farsíminn, lófatölvan og
fartölvan, fararskjótar helstir flug-
vélar, hraðskreiðir bílar og snekkju-
bátar. Framganga og hetjulund eftir
hugviti, þekkingu og aðgengi að valds-
mönnum; liðsmunur til viðbótar upp-
lýsingar, fjármagn og skipulag. Sam-
þætting sem seiðir og angar öll af ógn
og áhættu ef illa fer, krydduð óvænt-
um tilþrifum sem vekja undrun og
ótta þegar þess er gætt að horfa við
blöndunni úr hæfilegri fjarlægð.
Veröldin auðvitað miklu smærri,
talsamband við menn og málefni fæst
á augabragði, engar vetursetur á heiði
við jökulbrún né langar sjóferðir. At-
burðarás að sama skapi hraðari og
æsilegri; hetjurnar komast í fleiri orr-
ustur, fleiri höfuðorrustur, eiga fleiri
sigra og ósigra að baki.
Tíminn dýrmætari sem aldrei fyrr.
Sólarhringurinn miklu styttri en hjá
öðru fólki. Söguhetjurnar eru t.d. aldr-
ei heima hjá sér í stóru villunum sín-
um. Hver laus stund er dýrmæt yfir
rándýrum áhugamálum: laxveiði,
snekkjuferðum, fögru fólki og lúxus
með viðskiptavinum. Þjónar á hverj-
um fingri við að þrífa, elda, strauja,
klippa trén, hreinsa sundlaugina, ala
upp krakkana, eiginkonu, eiginmann.
Innviðirnir alveg eins; löngunin eft-
ir, þráin eftir; hafbreiður tilfinn-
ingaskali hertur í skíðeldi fortíðar og
sögu. Hetjurnar þrá auð
og völd, heiður og tign.
Langt borðhald með
háttsettum. Nægan
mjöð, gott að borða,
dýra skemmtun.
Áskorendur og skúrk-
ar víða á sveimi; virðing-
arröð enn út frá öndveg-
inu: herrar mínir og frúr
fagurskreytt í löngum
röðum út frá háborði á
langdýrasta fimm-
stjörnu hótelinu; ræðu-
menn, ljóðmælendur,
mærð. Vit viðmælenda
og mögulegur ávinningur af þeim
mæld og vegin; fláræði sem fyrr undir
fagurgala; gróusögur, fyrirboðar; níð,
háð, lymskuleg undirferli að koma
málum fram, stugga við, flytja í rétta
farvegi.
Að ógleymdum ruðningsáhrifunum:
stóriðnaðinum sem byggist á því að
elta söguhetjur uppi, snapa sögur og
myndir úr einkalífi og baráttu þessa
fólks við að skemmta sér um allar
jarðir. Tilgangurinn allra heilagastur:
að segja okkur hinum frá þessu sem
okkar einu litlu skemmtun.
Sé spurt að sögulokum liggur fyrir
söguhetjum að halda áfram baráttunni
uns þær hníga í valinn örmagna og
ósáttar við árangurinn. Þær fésælu ná
þangað sem þær vilja, sitja loks fínar
og sáttar að auði og völdum, virðingu
sinni, safna spiki, auka sér kæruleysi.
Uns keppinautar bola þeim inn í
þriggja herbergja íbúð í blokk, inn á
vinnumarkaðinn eða inn á atvinnu-
leysisskrá. Bola þeim úr hástétt í lág-
stétt. Góður starfslokasamningur og
lífeyrissjóðseign draga lítt úr.
Almenningur lætur sér fátt um
finnast: á-meðan-ég-hef-nóg-fyrir-
mig-og-mína-má-þetta-fólk-hamast-
fyrir-mér er inngróið einkennisviðhorf
miðstéttarfólksins í rað- og parhús-
unum. Á fólkið í íbúðunum hlustar
enginn. Andvaraleysi almennings sem
þegjandi undirrituð heimild um flutn-
ing sameigna yfir í einkaeigu. Gamla
úrelta þjóðnýtingarstefnan á röng-
unni: tilfærsla eignarhalds til fárra út-
valdra.
Arftekið viðhorf hetja og höfðingja
með allt of fáum undantekningum: Al-
menningur éti það sem úti frýs eftir
þúsund ára reglunni. Samfélag fégildis
geri sér allt að góðu. Lífið er fé. Yfir-
ráð yfir öðrum. Manngildi húmbúkk.
Samhjálp og náungakærleikur sem
hver annar brandari. Enginn skyldi
misskilja svo harkaleg orð eins og hér
sé byggt á sandi. Fjarri því. Við erum
einfaldlega nýbúin að flytja út vara-
samt vandkvæði; komin í heimspressu
háðs og fordóma sem býsnast yfir og
hnýtir í velmegun lands og þjóðar hve-
nær sem færi gefst.
Eftir einni okkar háklassa sögu-
hetju er sem sagt haft á dögunum í
Mbl yfir hálfu þúsundi blaðamanna og
gesta á stórri ráðstefnu í okkar fornu
og fögru höfuðborg Kaupmannahöfn
að lykilatriði velgengni sé það að úti-
loka allar tilfinningar gagnvart fólki
og fyrirtækjum þegar kemur að end-
urskipulagningu til þess unnt sé að
taka hagkvæmar ákvarðanir.
Sama bjó þeim í hug hetjunum sem
riðu að Bergþórshvoli og brenndu inni
Njál, konu hans og syni. Það þurfti að
endurskipuleggja. Ná auknum ár-
angri.
Ég býð spenntur eftir Hannesar
sögu Smára. Björgólfs sögu Björgólfs.
Og öllum hinum sögunum. Kvikmynd-
unum og sjónvarpsþáttunum. Er ekki
verk að vinna?
Nýjar Íslendingasögur
Jónas Gunnar Einarsson fjalla-
ar um hinar „nýju Íslend-
ingasögur“ ’Ég býð spenntur eftirHannesar sögu Smára.
Björgólfs sögu Björgólfs.
Og öllum hinum sög-
unum.‘
Jónas Gunnar
Einarsson
Höfundur er rithöfundur.
Mikið úrval af
fallegum
rúmfatnaði
Skólavörðustíg 21, Reykjavík, sími 551 4050