Morgunblaðið - 17.03.2006, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. MARS 2006 45
MINNINGAR
Hann hafði til að bera viðkvæmni
þeirra sem leita athvarfs í andanum
fremur en veraldarhyggjunni og
skáldlegan barnshug sem gat brugð-
ið ævintýralegum ljóma á tilveruna.
Hann var lifandi ímynd hins næma
og sannmenntaða manns, en slíkir
menn voru áður órjúfanlegur hluti
íslenskrar menningar og um leið
lyftistöng hennar. Þeir sem best
þekktu hann og skildu vita hve miss-
ir hans er óbætanlegur í þessum
harða heimi sjálfshyggjunnar.
Veikindi Ögmundar komu í kjölfar
þess er hann var látinn víkja úr starfi
sínu á safninu, aðeins nokkrum árum
áður en hann færi á eftirlaun. Þótt
hann sjálfur léti lítt yfir hefur það
orkað á hann eins og hrottaleg árás
sem hans draumlynda og vandaða
eðlisfar gat ekki með nokkru móti
svarað.
Þetta eðlisfar hans lýsir sér vel í
ljóðinu Dagdraumur, í ljóðabókinni
Fardagar, sem hann gaf út árið 1970.
Það á vel við nú á tímum.
Draumur minn er friðarsprengja
nógu öflug
til að eyða sundrungu í heiminum.
Ég stend með hana í höndum
tilbúinn að varpa í andstæðar fylkingar
þjóðanna
og tundrið neistar.
En vinir mínir í austri og vestri
sanna mér
að draumasprengjan getur ekki sprungið.
Ég óska honum dýpri friðar og
meiri fegurðar í öðrum heimi en
þeim sem hann hefur núna kvatt.
Öllum þeim sem syrgja hann sendi
ég samúðarkveðjur.
Berglind Gunnarsdóttir.
Góður vinur er genginn, Ögmund-
ur Helgason.
Frá fyrstu kynnum var hann hlýr í
viðmóti og skemmtilegur í viðræðu,
enda gat hann ausið af ótrúlegum
fróðleikssjóði. Best kynntist ég Ög-
mundi þegar þau hjónin dvöldust í
Kaupmannahöfn um miðjan níunda
áratuginn, Ragna við nám í Kenn-
araháskólanum, en Ögmundur við
fræðastörf á Det arnamagnæanske
Institut, þar sem ég var þá um skeið í
rannsóknaleyfi.
Meðal þeirra verkefna sem Ög-
mundur vann að í Höfn var að bera
saman óprentaða skrá Jóns Helga-
sonar um íslensk handrit í British
Library við myndir og filmur af
handritum sem þar var lýst. Jón var
sjálfur kominn á níræðisaldur, og
ferðum hans á Árnasafn tekið að
fækka, en Ögmundur gerðist heim-
ilisvinur hans, og marga síðustu ævi-
mánuði Jóns sinnti Ögmundur hon-
um meira en nokkur annar
óvandabundinn með vikulegum
heimsóknum á spítala, Jóni til
dægrastyttingar og Ögmundi sjálf-
um til drjúgs fróðleiks.
Kaupmannahöfn var Ögmundi
kær, og í sumar sem leið, skömmu
eftir að sjúkdómur hans hafði verið
greindur, fóru þau hjónin með
barnabörnum sínum til þess að
kynna þeim borgina og skemmta
þeim. Og öðru sinni á árinu, á áliðnu
hausti, fóru þau til Hafnar, og þá sat
Ögmundur við í viku að kanna bréf
og gögn um íslenska þjóðhætti sem
séra Jónas Jónasson á Hrafnagili
hafði sent Dansk Folkemindesam-
ling. Því fór fjarri að hann hefði lagt
árar í bát.
Háskólamenntun Ögmundar var á
sviði íslensku og sagnfræði, og hann
hafði kennt ein tíu ár við Mennta-
skólann við Tjörnina og Sund fyrir
Hafnarvistina, en eftir heimkomuna
þaðan fékk hann starf við handrita-
deild Landsbókasafns Íslands, og
nokkrum árum síðar varð hann for-
stöðumaður deildarinnar. Þar naut
sín vel þekking hans, sem hann var
ósínkur að miðla, og umhyggja hans
fyrir þeim fjársjóðum sem hann
varðveitti og gestum sem hann þjón-
aði. Síðustu árin var hann ritstjóri
Ritmenntar, ársrits Landsbókasafns
og hafði skrifað greinar í flesta ár-
ganga þess frá upphafi. Að fleiri
verkefnum á Landsbókasafni kom
Ögmundur, ekki síst hinni vönduðu
og glæsilegu útgáfu Passíusálma eft-
ir eiginhandarriti Hallgríms Péturs-
sonar sem kom út í tilefni 150 ára af-
mælis handritadeildar safnsins 1996.
Fjölmargar tímaritsgreinar skrif-
aði Ögmundur, einkum um söguleg
efni og þjóðfræði, og þjóðfræðinám-
skeið kenndi hann mörg ár í Háskóla
Íslands. Greinar Ögmundar ein-
kenndust af þeirri vandvirkni og
smekkvísi sem voru meðal mann-
kosta hans, og allt fram á síðustu
ævidaga var hugur hans við fræða-
starf sem hann sinnti eftir því sem
dvínandi kraftar leyfðu. „Fýsnin til
fróðleiks og skrifta“ var óbuguð.
Sumar greina Ögmundar birtust í
Skagfirðingabók, riti Sögufélags
Skagfirðinga, sem hann ritstýrði um
skeið, enda var hann mikill Skagfirð-
ingur og hugur hans oft bundinn
heimaslóðum, bæði athöfnum manna
þar, landslagi og örnefnum. Eitt af
áhugamálum hans var að afla fróð-
leiks um og ganga sjálfur sem flestar
kunnar ferðaleiðir fyrri tíða innan
héraðs og til annarra sveita. Að sjálf-
sögðu hafði Ögmundur gengið Helj-
ardalsheiði oftar en einu sinni, en
honum var umhugað um að ég fengi
einnig notið þeirrar reynslu, svo að
það varð úr að þau hjónin settu mér
stefnu á Sauðárkróki hjá Sigríði
móður Ögmundar. Eftir að hafa ver-
ið flutt inn í Kolbeinsdal gengum við
Ögmundur og Ragna svo upp með
Heljardalsá og yfir heiðina niður í
Svarfaðardal. Þetta er mér mjög
hugstæður ferðadagur með birtu af
sól og samferðafólki.
Marga ánægjustund hef ég einnig
að þakka á heimili þeirra öndvegis-
hjóna, einatt í fögrum veislum, þar
sem frásagnargáfa Ögmundar naut
sín vel. Sérstök ánægja var þegar
Ögmundur tók bók út úr hillu, því að
þá var svo ljóst hvernig saman fór
hjá bókamanninum áhugi á efninu og
bókinni sem grip sem var metinn af
næmu fegurðarskyni.
Nú er sætið autt við borðsendann,
og Rögnu, Helgu og Ólafi og þeirra
fólki færi ég innilegar samúðar-
kveðjur.
Stefán Karlsson.
Fornvinur minn, Ögmundur
Helgason, er allur eftir erfiða bar-
áttu við krabbamein í nokkurn tíma.
Kynni okkar hófust á gagnfræða-
skólaárum mínum á Sauðárkróki og
hafa haldist æ síðan. Hugðarefni
okkar voru mörg hver af sama toga
og báðir lögðum við síðar stund á
nám í íslensku og sögu.
Á menntaskólaárum sínum kynnt-
ist Ögmundur konuefni sínu, Rögnu
Ólafsdóttur frá Neskaupstað, og
hafa þau síðan lifað saman súrt og
sætt, eignast tvö mannvænleg börn,
Helgu og Ólaf, og þrjú barnabörn. Á
heimili þeirra hefur verið gott að
koma og þar hef ég hlýtt á fleiri góð-
ar sögur úr Skagafirði en á flestum
stöðum öðrum í veröldinni.
Mikinn hluta starfsævi sinnar sat
Ögmundur við uppsprettur sögu lið-
innar tíðar ef svo má segja. Nokkur
sumur vann hann á Héraðsskjala-
safni Skagfirðinga og gjörðist gagn-
kunnugur frumheimildum um sögu
héraðsins og ritstýrði einnig um ára-
bil Skagfirðingabók (riti Sögufélags
Skagfirðinga).
Þau hjón, Ögmundur og Ragna,
voru í Kaupmannahöfn á árunum
1983–1985 þar sem Ragna var við
nám við Danmarks Lærerhøjskole.
Ögmundur fékkst þá meðal annars
við handritarannsóknir á Árnastofn-
un og vann þar til vors 1986. Eftir
heimkomuna hóf Ögmundur störf
við Handritadeild Landsbókasafns
1986 undir stjórn Gríms Helgasonar
og gerðist smám saman gagnkunn-
ugur safninu undir handleiðslu hans.
Var það honum dýrmætur skóli en
það vita þeir best, sem sinnt hafa
handritarannsóknum, hversu miklu
varðar að þekking á rithöndum og
handritum berist frá manni til
manns svo ekki verði þekkingarrof á
þeim akri. Við fráfall Gríms varð Ög-
mundur forstöðumaður Handrita-
deildar Landsbókasafns og við sam-
einingu Landsbókasafns og
Háskólabókasafns 1994 forstöðu-
maður Handritadeildar hins nýja
safns. Naut hann í því starfi yfir-
burða þekkingar sinnar á handritum
safnsins og jafnframt kunnugleika á
héraðsskjalasöfnum úti um land, og
þá náttúrlega fyrst og fremst Hér-
aðsskjalasafni Skagfirðinga.
Einstaklega gott var að leita til
Ögmundar varðandi myrka staði og
torlæsilega í handritum en hann var
allra manna glöggskyggnastur að
greina rithendur fyrri manna og lesa
úr því skrifi sem flestum öðrum virt-
ist ógjörlegt að ráða fram úr. Naut
ég æði oft einstakrar hjálpsemi míns
gamla vinar í slíkum efnum, einkum
þó í seinni tíð eftir að ég hóf vinnu á
Stofnun Árna Magnússonar við út-
gáfu á verkum skálda eftir siðskipti.
En handrit sem geyma skáldskap
þeirra eru flest varðveitt á Handrita-
deild. Hygg ég að fáir ef nokkrir hafi
haft jafnmikla heildaryfirsýn og
þekkingu á íslenskum handritum
skrifuðum eftir siðskipti og Ög-
mundur. Að vonum þótti því mér og
öðrum starfsmönnum Árnastofnun-
ar mikill fengur að slíkum liðsauka
er hann bættist í starfslið stofnunar-
innar nú fyrir skömmu. En þá hafði
hann þegar tekið þann sjúkdóm sem
varð honum að aldurtila svo samvist-
ir urðu þar ærið skammar.
Allt frá því Norræna húsið var
opnað hefur nokkur hópur Skagfirð-
inga og fleiri Norðlinga og kunningj-
ar þeirra komið þar saman á hverj-
um laugardegi. Voru þar gjarnan
sögð forn tíðindi og ný af heimaslóð-
um. Lét Ögmundur sig þar sjaldnast
vanta væri hann á annað borð stadd-
ur í borginni. Var hann þar og jafnan
hrókur alls fagnaðar og kunni manna
best að segja sögur af landi og fólki
norður þar.
Ögmundur var fastbundinn átt-
högum sínum í Skagafirði og unni
því landi frá ystu nesjum til fremstu
grasa. Í ljóðabók sinni, Fardögum,
sem út kom árið 1970, lýsir hann
bernskubyggð sinni svo:
Þar á ég heima
sem gott er að ganga með sjónum
þegar nesið siglir rótt í bláu djúpinu
og rauð kvöldskýin ljóma á norðurlofti
unz þys bæjarins hverfur í faðm
kyrrðarinnar
en eyjar og fjöll rísa við himin
í fylkingum suður til jökla.
Þar á ég heima.
Ég votta Rögnu, Helgu, Ólafi og
börnum þeirra einlæga samúð, svo
og systkinum Ögmundar og öðrum
nákomnum.
Kristján Eiríksson.
Kveðja frá samstarfsfólki í
handritadeild
Nær hart vill dauðinn
mitt hjartað slá
og hæst er nauðin.
Gleym mér ekki, Guð minn þá.
(ópr. ÍB 70 4to, sr. Ólafur Jónsson.)
Við fráfall Ögmundar Helgasonar
eigum við margs að minnast og
margt að þakka eftir allt að tveggja
áratuga samstarf.
Ögmundur var prúður maður,
jafnlyndur og þægilegur í framkomu
og gerði ekki mannamun. Snyrti-
maður var hann í hvívetna sem
glöggt mátti sjá af umgengni hans
við og frágangi á viðkvæmum hand-
ritum. Gestum og notendum var
hann afar þægilegur og sýndi þeim
mikla þjónustulund og nánast enda-
lausa þolinmæði. Ögmundur var
óþreytandi við að fræða, hjálpa og
hvetja notendur og á með þeim hætti
mun meira í ýmissi vísindavinnu en
margan grunar. Þekking hans á ís-
lenskum fræðum var yfirgripsmikil
og þegar hún fór saman við drjúg-
mikla þekkingu á handritakostinum
ásamt næmi og færni til að lesa úr
hverskyns skrift varð hann sá af-
burðafræðari sem margir munu
minnast.
Fræðastörf Ögmundar einkennd-
ust af nákvæmni og heiðarleika í
vinnubrögðum ásamt smekkvísi í
málfari. Ögmundur var ötull og
óþreytandi að hafa uppi á og viða að
safninu handritum og öðrum einka-
gögnum og jók með því verulega
handritakostinn. Svipað má segja
um handbókakostinn. Hann óx
stórum í tíð Ögmundar en stundum
var kalsað með að þar gætti nokk-
urrar skagfirskrar slagsíðu, enda fór
hann ekki dult með ást sína á upp-
runa sínum og bernskuslóðum. Hann
var skagfirskur að uppruna og taug-
arnar til Skagafjarðar voru ætíð
sterkar. Þar undi hann sér best í frí-
stundum, við gönguferðir „í fjöllun-
um mínum“ eins og hann orðaði það
svo oft sjálfur. Fjölskyldan var Ög-
mundi festan í lífinu og best naut
hann sín í nærveru barnabarnanna.
Margs er að minnast úr dagsins
önn en skýrast stendur þó í endur-
minningunni ferð fyrir réttu ári þeg-
ar við snæddum hádegisverð saman
fjögur og þökkuðum um leið hvert
öðru langt og gott samstarf í hand-
ritadeild. Þar var margt rifjað upp
og þar naut sín sem oft áður einkar
skemmtileg frásagnargáfa Ögmund-
ar.
Að leiðarlokum viljum við þakka
góðum vini og ljúfmenni áralangt
samstarf. Megi minning hans lengi
standa.
Sjöfn, Eiríkur og Kári.
Við kveðjum nú merkan mann og
mætan vin, Ögmund Helgason. Ég
læt öðrum eftir að rekja starfsferil
hans og frábæra fræðimennsku en
eins verð ég þó að geta. Engan hef ég
þekkt sem bjó yfir jafnmikilli þekk-
ingu og næmi á íslenskum lýsingar-
orðum og hárfínum blæbrigðum
þeirra og betri yfirlesara en hann er
ekki hægt að hugsa sér.
Við Ragna kona hans störfuðum
saman við Melaskóla á árunum
1970–1978. Vinátta okkar hófst á
þessum árum og á hana hefur aldrei
fallið skuggi. Þegar Gunnlaugur eig-
inmaður minn féll frá 1992 reyndust
þau Ragna og Ögmundur mér ómet-
anleg. Minningarnar um allar þær
góðu stundir sem við áttum saman
streyma nú fram. Ögmundur kunni
að miðla fræðum sínum á skemmti-
legan og gefandi hátt. Aldrei skorti
umræðuefni þar sem hann var. Ög-
mundur var dálítið sérvitur eins og
margir fræðingar eru. Við hentum
oft gaman að því í matarboðum í
vinahópnum þegar Ögmundur horfði
óöruggur á framandi rétti og spurði
Rögnu: „Ragna mín, borða ég
þetta?“ „Finnst mér þetta gott?“
Ögmundur var mikill fjölskyldu-
maður og einstakur afi. Það er sárt
til þess að hugsa að barnabörnin
þrjú, Ragna, Þórhildur og Ingimar,
fái ekki lengur að njóta umhyggju
hans og leiðsagnar. Ragna fær nú
það hlutverk að vera bæði afi og
amma og það mun hún gera vel eins
og allt annað sem hún gerir. Það var
aðdáunarvert að fylgjast með um-
hyggju hennar og stuðningi við Ög-
mund í erfiðri baráttu og þar stóð
fjölskyldan þétt saman.
Ég kvaddi Ögmund nokkrum dög-
um áður en hann lést. Hann var fár-
veikur og ljóst hvert stefndi. Þótt
augu hans horfðu inn í óræða vídd
var stutt í húmorinn og enn var sleg-
ið á létta strengi. Þannig var Ög-
mundur og þannig mun hann lifa í
minningu okkar sem nutum þeirra
forréttinda að eiga hann að vini.
Ögmundur er hlaupinn á undan
eins og honum var títt í gönguferð-
um. Trúum því að einhvers staðar
staldri hann við og bíði ferðafélaga
sinna sem eru seinni í förum.
Ég og fjölskylda mín vottum
Rögnu, Helgu, Óla og fjölskyldum
þeirra dýpstu samúð.
Erla Kristjánsdóttir.
Samstarfsmaður minn og vinur,
Ögmundur Helgason, er látinn
langt fyrir aldur fram. Ég kynntist
Ögmundi fyrst þegar við sátum
saman í nefnd til undirbúnings
sameiningar Landsbókasafns og
Háskólabókasafns. Ögmundur var
formaður nefndarinnar sem fjallaði
um varðveislumál í nýja safninu og
valdi ævinlega fundarstaðinn sem
var oftar en ekki kaffistofa Nor-
ræna hússins. Þessir fundir voru
ekki aðeins gagnlegir, heldur einnig
skemmtilegir og notalegir, því Ög-
mundur bjó yfir miklum fróðleik
sem hann miðlaði óspart til okkar
hinna með þeirri kímni sem hon-
um var eðlislæg. Síðar störfuðum
við saman í Þjóðarbókhlöðu í rúm-
an áratug. Ögmundur var for-
stöðumaður handritadeildar
lengst af en var fluttur til í starfi
síðla árs 2003 og gerður að útgáfu-
stjóra safnsins. Starf hans sem út-
gáfustjóra var síðan illu heilli lagt
niður en Ögmundur þá ráðinn til
starfa við Stofnun Árna Magnús-
sonar. Þar missti safnið ómetan-
legan fræðimann úr röðum
starfsmanna. Við sem vorum for-
stöðumenn deilda safnsins fyrstu
níu árin áttum saman margar
ánægjustundir, bæði í vinnunni og
utan. Einu sinni á ári hittumst við til
skiptis heima hjá einum úr hópnum
og snæddum kvöldverð saman. Það
var ekki síst Ögmundi að þakka hve
glatt var á hjalla þau kvöld. Ég
minnist Ögmundar sem góðs vinnu-
félaga og mikilvirks fræðimanns, en
fyrst og fremst sem prýðilegs vinar.
Ég votta Rögnu og fjölskyldunni
mína dýpstu samúð.
Áslaug Agnarsdóttir.
Það er gott að geta átt sér þá
minningu um samstarfsmann að
hann hafi verið drengur góður.
Þannig reyndist Ögmundur Helga-
son okkur alla tíð. Til hans var gott
að leita, hann hlustaði vel, íhugaði
málin betur en margur gerir og
kunni skil á fjölmörgu. Við minn-
umst margra ánægjustunda á liðn-
um árum við ýmis tækifæri, bæði í
Safnahúsinu við Hverfisgötu og
Þjóðarbókhlöðunni.
Ögmundur var mikið prúðmenni,
lét lítið yfir sér, en gjörhugull og
mikill fræðimaður. Hann var góðlát-
lega glettinn, vinsæll og vinmargur.
Ótímabært fráfall hins látna heið-
ursmanns er harmsefni og minn-
umst við hans með þakklæti og virð-
ingu.
Rögnu, eiginkonu hans, börnum
og barnabörnum og öðrum ástvin-
um sendum við innilegustu samúð-
arkveðjur.
Svanfríður Óskarsdóttir og
Borghildur Stephensen.
Við andlát Ögmundar Helgasonar
verður mér að vonum hugsað til
þeirra ára, er við unnum saman í
Landsbókasafni. Hann hafði unnið
um árabil í Árnastofnun í Kaup-
mannahöfn, en var við heimkomuna
til Íslands settur 1. janúar 1986
bókavörður í handritadeild
Landsbókasafns, tók þar til
starfa 1. apríl um vorið. Árið 1985
höfðu birzt eftir hann í Árbók
safnsins áður óbirt bréfaskrif
Jónasar Hallgrímssonar og bréf,
er hann varða, sem Ögmundur
hafði búið til prentunar.
Grímur M. Helgason varð for-
stöðumaður handritadeildar 1.
des. 1967, tók við því starfi af
Lárusi H. Blöndal, er þá tók við
embætti borgarskjalavarðar.
Grímur stýrði deildinni rúm 20
ár eða þangað til hann féll frá eft-
ir alvarleg veikindi 26. des. 1989.
Hann var mjög vinsæll bæði
meðal starfsfólksins og gesta
safnsins, er minntust hjálpsemi
hans, hvort heldur var til að finna
það, er þeir leituðu að, eða ráða
fram úr torræðum stöðum.
Við komu Ögmundar að deild-
inni tókst brátt gott samstarf
hans og þeirra Gríms, svo að við
blasti, að honum yrði falin forsjá
deildarinnar við fráfall Gríms.
Ögmundur var hneigður til rit- og
fræðistarfa, og í Árbók Landsbóka-
safns 1989 birtist eftir hann greinin
Upphaf að söfnun íslenzkra þjóð-
fræða fyrir áhrif frá Grimmsbræðr-
um, er lýsir vel áhuga hans á þjóð-
sögum og söfnun þeirra.
Síðasta verkefni Ögmundar í
Landsbókasafni var sú umsjón, er
honum var falin með útgáfu Rit-
menntar, tímarits safnsins, er fór
honum mjög vel úr hendi, bæði að
því er sneri að aðdráttum hans, um-
fjöllun og vönduðum frágangi.
Ég votta að lokum ekkju Ög-
mundar og börnum þeirra innilega
samúð við fráfall hans, um leið og ég
sakna vinar í stað.
Finnbogi Guðmundsson.
 Fleiri minningargreinar um Ög-
mund Helgason bíða birtingar og
munu birtast í blaðinu næstu daga.
Höfundar eru: Óskar Guðmunds-
son; Auðunn Bragi Sveinsson;
Sveinn Ólafsson; Ólafur Ásgeirsson;
Guðmundur Sæmundsson; Einar
Sigurðsson; Terry Gunnell; Sölvi
Sveinsson; Jón M. Ívarsson; Vé-
steinn Ólason; Francois Xavier Dill-
mann; Róbert H. Haraldsson; og
Aðalsteinn Davíðsson.