Morgunblaðið - 14.07.2006, Blaðsíða 10

10 FÖSTUDAGUR 14. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Þ
egar er ljóst að meginnið-
urstaða rannsókna
2002–2006 er að sú
mynd sem við höfum
haft af Þingvöllum er í
raun mjög óljós og jafnvel röng í
mörgum atriðum.“ Þetta segir Adolf
Friðriksson, fornleifafræðingur og
forstöðumaður Fornleifastofnunar
Íslands, en hann stjórnaði fornleifa-
rannsókninni á Þingvöllum.
Fyrir skömmu lauk fimmta og síð-
asta áfanga fornleifauppgraftar á
Þingvöllum. Fornleifastofnun Ís-
lands vann rannsóknirnar í umboði
Þingvallanefndar. Verkefnið var
frumkönnun, sem fól í sér takmark-
aðan en markvissan uppgröft og
minjakönnun. Adolf segir að helstu
niðurstöður séu þær að sú hefð-
bundna mynd sem leikir og lærðir
hafa lengi haft af Þingvöllum sé
breytt.
Aðdraganda verkefnisins má
rekja til ársins 1996 er formaður
Þingvallanefndar, Björn Bjarnason,
óskaði eftir tillögum Fornleifastofn-
unar Íslands um rannsóknaráætlun
fyrir Þingvelli. Litlar sem engar
rannsóknir höfðu verið gerðar á
Þingvöllum eða öðrum þingstöðum á
Íslandi í rúma öld. Árið 1998 lagði
stofnunin fram drög að rannsókn-
arverkefni sem fæli í sér að tvinna
saman fornleifarannsóknir, kynn-
ingu og verndun minja á Þingvöll-
um. Rannsóknin á Þingvöllum var
studd af Kristnihátíðarsjóði, en Al-
þingi samþykkti á hátíðarfundi 2.
júlí árið 2000 að setja slíkan sjóð á
fót. Við úthlutun sjóðsstjórnar 2001
hlaut Þingvallarannsóknin minnsta
uppgraftarstyrkinn, 5 milljónir
króna, og voru rannsóknaráætlanir
sniðnar að þeirri fjárveitingu.
Markmið rannsóknanna voru þrí-
þætt. Í fyrsta lagi að kanna umfang
og ástand fornleifa á Þingvöllum og
ystu mörk þinghelginnar. Í öðru lagi
að rannsaka skipulag þingstaða á Ís-
landi og í þriðja lagið að rannsaka
aldur, gerð og fyrra hlutverk fornra
mannvirkja á Þingvöllum.
Grafið var á átta svæðum: þar sem
talið var að Lögberg stæði, búð vest-
an Öxarár sem kennd er við Njál, á
Spönginni, á Miðmundatúni, á Bisk-
upshólum, í þrjár þústir á aust-
urbakka Öxarár.
Þrátt fyrir að Lögberg megi telj-
ast helsti sögustaður þjóðarinnar
eru áhöld um hvar á Þingvöllum það
var. Nú er talið að Lögberg hafi ver-
ið á Hallinum vestan ár, og prýðir
fánastöng staðinn. Var álitið að þar
hafi verið reist eins konar upp-
hækkun, hleðsla eða pallur úr grjóti
og mold. „Við uppgröft 2005 og 2006
kom ekkert fram sem staðfesti að
þar væri mannvirki, og er frekari
rannsókna þörf á þessu atriði,“ segir
Adolf.
Á 18. og 19. öld töldu ýmsir forn-
fræðingar að Lögberg hafi í fornöld
verið á Spönginni, sem er hraunrim-
inn á milli Flosagjár og Nikulás-
argjár (Peningagjár). Adolf segir að
þar á rimanum virðist votta fyrir
hringlaga mannvirki með lítilli fer-
hyrndri tóft í miðju. Á 20. öld hafi
verið talið líklegt að þar væru leifar
af þingbúð með virkisvegg hlöðnum í
kring. Við minniháttar könn-
unargröft 2005 hafi verið staðfest að
þar á Spönginni séu forn mannvirki,
en ekki hafi verið unnt að skera úr
um aldur þeirra eða hlutverk. „At-
hyglisvert er að þau skera sig úr
hvað lögun varðar. Aðrar búðatóftir
á þingstaðnum eru aflangar og mun
stærri en litla, ferhyrnda tóftin. Ef
hringurinn og tóftin eru borin saman
við aðrar þekktar minjar á Íslandi
minna þau helst á kirkjutóft og
kirkjugarð frá miðöldum.“
Miklar byggingarleifar
í Miðmundatúni
Svæðið á árbakkanum framundan
Þingvallakirkju er nefnt Bisk-
upshólar. Við uppgröft þar komu í
ljós leifar af afar stóru mannvirki,
yfir 30 m langt og um 7 m breitt.
Adolf segir ekki ljóst til hvers það
hafi verið notað, enda hefur það ekki
verið rannsakað nema að litlu leyti.
„Hinsvegar er mjög sennilegt að það
sé frá upphafi þinghalds á staðnum,
því yfir veggjaleifum vottaði fyrir
gjóskulagi frá 1104.“
Rannsókn á Miðmundatúni reynd-
ist mjög áhugaverð, en Mið-
mundatún liggur sunnan við Þing-
vallabæ, og nær að akveginum til
Valhallar. Við skurðgröft vegna raf-
lagnar árið 1957 fannst þar stór-
merkilegur forngripur, svokallaður
tábagall, stafur, sem var tign-
armerki biskupa. Tábagallinn virðist
skreyttur í víkingaaldarstíl og er tal-
inn vera frá 11. öld. Í lagnaskurð-
inum sáust dálítil ummerki um
byggingaleifar. Adolf segir að þetta
svæði hafi jafnan orðið útundan í
umfjöllun um þinghaldið, enda votti
ekki fyrir neinum búðatóftum eða
öðrum fornleifum á yfirborði. Á ár-
unum 2002–2006 hafi verið grafnir
nokkrir prufuskurðir á svæðinu og í
ljós komið að í túninu séu miklar
byggingaleifar. „Þar fannst vold-
ugur veggur, hlaðinn úr stóru
hraungrjóti og leifar nokkurra minni
bygginga. Uppgraftarsvæðið er of
lítið til að gefa heildarmynd af minj-
unum og ekki er ljóst frá hvaða tíma
þær eru, en þessar frumniðurstöður
kalla á að lögð verði áhersla á þenn-
an stað við frekari rannsóknir. Hluti
bygginganna virðist hafa verið
íburðarmeiri og notaður meira en
vænta mætti af þingmannvirkjum
sem einungis eru í notkun skamman
tíma á hverju sumri. Gæti þarna
leynst eldra bæjarstæði Þingvalla-
bæjarins, eða mögulega þingminjar
sem hafa haft mikilvægu hlutverki
að gegna en hafa „glatast“ og horfið
úr sögunni, er þær féllu úr notkun
og voru sléttaðar undir tún bæj-
arins,“ segir Adolf.
Þústir á austurbakka Öxarár
Auk stóru búðaþyrpinganna vest-
an Öxarár eru nokkrar þústir og
önnur ummerki austan ár sem virð-
ast geta verið leifar mannvirkja. Við
rannsókn á tveimur þústum á ár-
bakkanum skammt norðan Bisk-
upshóla kom í ljós að þar væru leifar
eins konar mannvirkja, hugsanlega
búðatóftir. Á þriðja staðnum, sem er
hóll fremur en þúst og er við mynni
Brennugjár, hafði þegar verið grafið
lítillega árið 1920 og fundust þar
beinaleifar og silfurpeningur frá um
1020. Ummerkin þóttu lík kumli, þ.e.
heiðnum greftrunarstað. Hefur hóll-
inn verið settur í samband við Þor-
leifs sögu jarlaskálds, en hann á að
hafa verið veginn og heygður á Þing-
velli, „norðan Lögréttu“. Hefur
áhugi fræðimanna beinst að þessum
stað ekki síst vegna þess að hann
virðist gefa vísbendingu um hvar
Lögrétta á að hafa verið. Aðrir telja
að Þorleifshaugur hafi horfið í land-
skjálftunum 1789.
Gerð var takmörkuð rannsókn á
hólnum 2005 og 2006. Við uppgröft
kom í ljós að hóllinn er ekki nátt-
úrusmíð, heldur upphlaðinn af
manna höndum, með mold og frem-
ur smáu grjóti. Erfitt er að segja til
um upprunalegt útlit hans, enda hef-
ur hóllinn orðið fyrir raski í gegnum
tíðina. Við uppgröftinn fannst brot
af skreyttu gangsilfri, líklega bútur
af armbaug eða hálsmeni, og 2 silf-
urpeningar auk beinaleifa. Anton
Holt, myntfræðingur hjá Seðla-
banka Íslands, telur að peningarnir
séu norskir og frá u.þ.b. miðri 11. öld
og frá síðari hluta 11. aldar. Dr.
Thomas McGovern dýrabeinafræð-
ingur og Hildur Gestsdóttir forn-
meinafræðingur hafa skoðað beinin
og telja þau vera úr kind eða geit,
svíni og stórgrip. Þessi staður er
óvenjulegur og kallar á frekari rann-
sóknir, að sögn Adolfs. Ekki sé ljóst
í hvaða tilgangi hóllinn hefur verið
gerður, né hvers vegna svo margir
silfurmunir finnast þar.
Óljós og jafnvel
röng mynd af Þingvöllum
Nú er uppgreftri lokið að sinni, og
úrvinnsla rannsóknargagna stendur
yfir.
„Þegar er ljóst að meginnið-
urstaða rannsókna 2002–2006 er að
sú mynd sem við höfum haft af Þing-
völlum er í raun mjög óljós og jafn-
vel röng í mörgum atriðum. Mann-
virki hafa ekki fundist við Lögberg
og staðsetning þess óþekkt, minjar á
Spönginni minna helst á kirkjuleifar,
auða túnið sunnan Þingvallabæjar
reynist vera krökkt af minjum og
þar fannst af tilviljun einn helsti
dýrgripur sem komið hefur úr ís-
lenskri jörð (tábagallinn), á Bisk-
upshólum eru stór og mjög forn
mannvirki, áður óþekktar búðaleifar
eða önnur mannvirki liggja með
austurbakka Öxarár og við mynni
Brennugjár er manngerður hóll sem
geymt hefur silfurmuni og bein í
tæpt árþúsund.
Verði ráðist í áframhaldandi rann-
sóknir á Þingvöllum væri æskilegt
að leggja áherslu á minjarnar í Mið-
mundatúni, og ganga úr skugga um
hlutverk og eðli mannvirkja á Lög-
bergi, Biskupshólum og Spönginni
sem og manngerða hólnum við
mynni Brennugjár,“ segir Adolf.
Breytir mynd okkar af Þingvöllum
Adolf Friðriksson fornleifafræðingur segir að
fornleifarannsóknir á Þingvöllum sem staðið hafa
yfir sl. fimm ár hafi breytt þeirri hefðbundnu
mynd sem leikir og lærðir hafa lengi haft af Þing-
völlum. Egill Ólafsson bað Adolf að skýra stöðu
Þingvalla að loknum þessum rannsóknum.
Morgunblaðið/Golli
Við uppgröft í Biskupshólum á Þingvöllum fundu fornleifafræðingar afar stórt mannvirki, um 30 m á lengd og 7 m
breitt, sem ekki er ljóst til hvers var notað. Fimmta og síðasta áfanga uppgraftrarins er nú lokið á Þingvöllum.
egol@mbl.is
GERÐUR Róbertsdóttir, sagnfræðingur hjá
Minjasafni Reykjavíkur og staðgengill borg-
arminjavarðar, segir það sína skoðun að
vernda eigi Alliance-húsið við Grandagarð
út frá sagnfræðilegu sjónarmiði. Ekki hafi
verið tekið nægilegt tillit til sögu þess við
mat á verndargildi í Húsakönnun Minja-
safnsins frá árinu 2003, en þar var nið-
urstaðan sú að ekki væri lögð áhersla á
verndun hússins. Gerður segir að einblínt
hafi verið um of á að húsið hefði ekki ríkt
verndargildi út frá listrænu eða bygging-
arfræðilegu sjónarhorni. Fáar byggingar
standi enn í borginni sem minni á atvinnu-
sögu Reykvíkinga frá þeim tíma er húsið var
byggt.
Til stendur að rífa húsið og byggja sjö
hæða blokk á reitnum. Ætlar Húsafrið-
unarnefnd að beita sér fyrir því að húsið ver-
ið friðað. Húsakönnun Minjasafns Reykjavík-
ur frá árinu 2003 liggur ásamt fleiri gögnum
til grundvallar deiliskipulagi á svæðinu. Þó
þar sé ekki lögð áhersla á verndun Alliance-
hússins er lagt til að það njóti verndar
byggðarmynsturs sem gildi á svæðinu sunn-
an Mýrargötu sem taki til eldri byggðar inn-
an reitsins. Í rökstuðningi þessarar nið-
urstöðu er tekið fram að varðveislugildi
hússins verði að teljast nokkuð, þar sem ekki
séu mörg fiskverkunarhús eftir frá þessum
uppgangstíma reykvískrar fiskverkunar.
„Skemmst er að minnast niðurrifs bygginga
Kveldúlfs við Skúlagötu sem voru frá sama
tíma,“ segir í áliti Minjasafnsins á Alliance-
húsinu. Þá kemur fram að húsið tengist sögu
atvinnu, útgerðar og verslunar í Reykjavík
og setji sterkt svipmót á umhverfi sitt.
„Sem sagnfræðingi og starfsmanni við
minjaverndina í Reykjavík finnst mér að við
höfum ekki hugað nógu vel að sögu þessa
húss, sem er mjög merkileg,“ segir Gerður.
Lítið af atvinnuhúsnæði frá þessum tíma
finnist í Reykjavík. „Húsin sem sýna atvinnu-
söguna eru orðin mjög fá eftir. Þeirri sögu
hefur alls ekki verið sinnt nógu vel í Reykja-
vík, því miður.“
Spurð um dæmi um slíkar minjar sem
hugsanlega sé vert að varðveita nefnir hún
Daníelsslipp sem er á Mýrargötusvæðinu.
Þar má finna gamlar varir og er Daníels-
slippur byggður í einni slíkri. Gerður segir
slippinn dæmi um útgerð og skipasmíði í
Reykjavík og merkilegan að því leyti.
Alliance-húsið var hannað af Guðmundi H.
Þorlákssyni byggingarmeistara og byggt ár-
ið 1925. Húsið var upphaflega notað sem
pakkhús. Þótti mikil nýlunda að gerð væru
skiptispor fyrir fiskgrindurnar í gólfinu. Ár-
ið 1930 var vestari álma hússins byggð. Fyr-
irtækið Ellingsen eignaðist svo húsið árið
1972 og hafði um tíma skrifstofur sínar þar.
Ekki var tekið nægilegt tillit til sögunnar við mat á verndargildi í húsakönnun Minjasafnsins
Verndargildi Alliance-
hússins vanmetið
Morgunblaðið/Eggert
„Telja verður varðveislugildi þessa húss nokkurt,“ segir m.a. í húsakönnun Minjaverndar.
Eftir Sunnu Ósk Logadóttur
sunna@mbl.is