Morgunblaðið - 09.09.2006, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 2006 35
ÍSLENSKIR háskólar eru í fjár-
hagskreppu og fer tilvistarvandi þeirra
vaxandi. Við það bætist að mennta-
málayfirvöld hafa færst undan því að
marka skýra stefnu um fjármögnun há-
skólamenntunar í takt við
gjörbreytta mennt-
unarhætti hérlendis sem
og annars staðar á Vest-
urlöndunum. Æ fleiri
sækja sér lengri menntun
og útskrifast með próf-
gráðu úr háskólum um all-
an heim. Háskólar heims-
ins eru að verða
drifkraftur alþjóðavæð-
ingarinnar í sinni bestu
mynd.
Mikill fjöldi náms-
manna fer til annarra
landa til að sækja sér
hluta háskólamenntunar
sinnar. Til dæmis um
þessa þróun hljóta erlend-
ir nemendur um 30% af
doktorsgráðum í Banda-
ríkjunum á ári hverju.
Þetta hlutfall er enn
hærra í Bretlandi eða um
38%. Námsmönnum sem
fara til annarra landa til
að menntast hefur fjölgað
gríðarlega. Árið 1975
gerðu það um 800.000
stúdentar en árið 2004
voru þeir orðnir tvær og
hálf milljón talsins. Þá má
nefna að 10% grunnnáms-
nemenda í breskum há-
skólum eru erlendir
námsmenn. Tíundi hver,
hvorki meira né minna og fer fjölgandi.
(Newsweek 21. ágúst 2006.)
Forysta bandarískra háskóla
Afleiðingarnar af framrás háskólanna
og þeim aukna fjölda af hverjum ár-
gangi sem sækir nám í háskóla eru
miklar og jákvæðar. Til að styðja við
bakið á þessari þróun þarf aukna fjár-
muni og ýmis merki eru um að Evr-
ópuþjóðirnar hafi sofið á verðinum.
Skólarnir eru undirfjármagnaðir og
fjarar nú undan þeim vegna mikillar
fjölgunar nemenda en allt of lítils fjár-
magns til að styðja við og standa undir
þessari öru fjölgun nemenda.
Á meðan blómstra bandarískir skólar
og er nú svo komið að af tíu bestu há-
skólum í heimi eru átta bandarískir og
trónir sá frægi skóli Harvard á toppn-
um. Tveir breskir skólar, Cambridge og
Oxford ná inná topp tíu.
Af 45 bestu háskólum í heimi eru 29
bandarískir. Nokkrir japanskir og kan-
adískir en örfáir evrópskir skólar ná
inná listann yfir þá bestu í heimi. Það er
af sem áður var og er nú forskot banda-
rískra háskóla á alla aðra skóla í heim-
inum afar mikið. Þar kemur margt til
en fjármögnun og fjármagn spilar þar
stærstu rulluna.
Fjármögnun háskólanáms
Til að ná skriði á háskólana í Evrópu
þarf að breyta verulega fjármögn-
unargrunni þeirra. Fjölbreyttari fjár-
mögnun en ríkisframlagið eitt þarf að
koma til.
Því er spurningin um fjármögnun há-
skólamenntunar til framtíðar eitt af
stærstu og brýnustu verkefnum stjórn-
málanna næstu misserin. Fái skólarnir
ekki það fjármagn sem þeir þurfa hægir
á efnahagslífinu og dregur úr mætti
þjóðanna.
Skólarnir þurfa að draga saman segl-
in, fækka nemendum og loka deildum.
Líkt og er að gerast með opinberu há-
skólana á Íslandi. Þeir eru fjársveltir
með afgerandi hætti þannig að nú er
það tekið að bitna verulega á starfsemi
þeirra og viðgangi. Deildir berjast í
bökkum og er lokað. Aðrar bera sig illa
og eru reknar við lítil efni af stórhuga
fólki sem lætur afskiptaleysi mennta-
málayfirvalda ekki buga sig.
Menntamálaráðherra hefur brugðist
því stóra verkefni að leiða til lykta víð-
tæka og opna umræðu um framtíð-
arfjármögnun háskólamenntunar í
landinu. Stórorðar yfirlýsingar hennar
frá því fyrir tveimur árum um skóla-
gjöld sem allra meina bót urðu að gjalti
þegar á hólminn var komið.
Nú er svo lágt lagst í pólitískri
stefnumótun að þessari grundvall-
arspurningu um framtíð háskólamennt-
unar í landinu, hvernig á að fjármagna
menntunina, er vísað af ráðherra
menntamála til skólanna sjálfra. Vilji
þeir skólagjöld skulu þeir óska eftir því,
eru svör stjórnvalda til
fjársveltra háskóla.
Viðvörun til Íslendinga
Uppbygging þekking-
arsamfélags og hátækni-
iðnaðar er að sjálfsögðu
grundvölluð á auknum
fjölda einstaklinga með há-
skólamenntun og öflugum
rannsóknarháskólum í
fremstu röð. Því er nið-
urstaða nýrrar skýrslu
OECD um háskóla-
menntun hérlendis öflug
viðvörun til værukærra og
metnaðarlítilla stjórn-
valda.
Menntamálaráðherra
getur ekki lengur komið
sér undan því að marka
stefnu um fjármögnun há-
skólamenntunar á Íslandi.
Fjármögnun rannsókna og
kennslu annars vegar og
gæðamálin hins vegar eru
vandi íslenskra háskóla
samkvæmt skýrslu sem
sex erlendir sérfræðingar
unnu fyrir OECD.
Það er mikilvægt að at-
vinnulífið komi að háskóla-
menntun í auknum mæli.
Styrkjum til rannsókna-
starfs háskólanna þarf að
fjölga verulega og leita
verður allra leiða til að veita auknu fjár-
magni til háskólanna.
Gjaldfrjáls menntaleið
Það þarf að vera til staðar opin gjald-
frjáls menntaleið frá leikskóla til há-
skóla. Þá þarf að skilgreina hvar skóla-
gjöld eiga rétt á sér, t.d. í tilteknu
framhaldsnámi að uppfylltum vissum
skilyrðum á borð við námslán og náms-
styrki hafi námslokum verið náð á skil-
greindum tíma. Einkareknu háskól-
arnir hafa heimild til að innheimta
skólagjöld ofan á ríkisframlagið og á
þeirri heimild er ekki þak. Annað en í
Bretlandi þar sem þakið er um 300.000
krónur á ári en opinberu skólarnir hafa
þar einnig heimild til innheimtu gjald-
anna.
Skólagjöld eiga aldrei að vera lausn á
fjárhagsvanda eins og íslensk stjórn-
völd leggja til. Notkun þeirra og upp-
töku þarf að skoða heildstætt, enda
geta t.d. hófleg skólagjöld verið hvati til
að námslokum sé náð á sem skemmst-
um tíma. Allt þarf þetta að ræðast á
sem breiðustum grunni.
Styrkjakerfi og
afkomutengd skólagjaldalán
Aukinni gjaldtöku þarf að mæta með
nýju námsstyrkjakerfi og afkomu-
tengdum skólagjaldalánum sem breyt-
ast að fullu í styrki hjá þeim sem lægri
tekjur hafa. Það er grundvallaratriði til
að tryggja jafnrétti til náms, líkt og
gert var í Bretlandi þegar breskum há-
skólum var veitt heimild til að inn-
heimta skólagjöld í fyrsta sinn árið
1998.
Áður en kemur til að veita skólunum
aukna heimild til gjaldtöku þarf að skil-
greina þörfina og setja markmið um ár-
angur. Framlög hins opinbera til há-
skólamenntunar verður að auka til jafns
við það sem gerist í samanburðarlönd-
unum en auðvitað eru takmörk fyrir
þeirri aukningu og þess vegna þarf að
ræða framtíð fjármögnunar háskólanna
til að þeir sitji ekki fastir í vítahring
fjárskorts sem hamlar starfsemi þeirra.
Fjárfesting í háskólanámi skilar sér
margfalt til baka og meiri hagvexti til
þjóðarbúsins en ýmis önnur atvinnu-
uppbygging sem hið opinbera kemur að
með einum eða öðrum hætti. Við þurf-
um að ráðast í fjárfestingar- og gæða-
átak í íslensku menntakerfi og því er
nauðsynlegt að ítarleg umræða fari
fram um þessi mál með heildstæðum og
yfirveguðum hætti.
Framtíðarfjármögn-
un háskólastigsins
Eftir Björgvin G. Sigurðsson
Björgvin G. Sigurðsson
» Við þurfumað ráðast í
fjárfestingar- og
gæðaátak í ís-
lensku mennta-
kerfi og því er
nauðsynlegt að
ítarleg umræða
fari fram um
þessi mál með
heildstæðum og
yfirveguðum
hætti.
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar í Suðurkjördæmi.
sl. Guðmundur sagði nýju lögin fela í sér
verulega breytingu á íslensku há-
skólakerfi. Ákveðið hefði verið í desember
árið 2004 að ráðast í breytingar á lögum
um háskóla frá árinu 1997, en á þeim tíma
hefðu miklar breytingar orðið á íslenska
háskólaumhverfinu.
Til að mynda hefði háskólum fjölgað
um helming frá árunum 1997–2005 og
framlög til menntamála hefðu aukist
hröðum skrefum.
Guðmundur sagði að í nýju lögunum
væri brugðist við mörgu af því sem
OECD hefði lagt til um úrbætur. Nýtt
væri í lögunum að stjórnvöld myndu nú
viðurkenna skóla á háskólastigi með form-
legum hætti.
Háskólagreinum væri skipt niður í sex
meginfræðasvið og þyrftu háskólar að
sækja um viðurkenningu á þeim sviðum
sem þeir kenndu. Stefnt væri að því að
ljúka við að innleiða nýju lögin á næstu
tveimur árum og upp úr áramótum myndi
menntamálaráðuneytið auglýsa eftir um-
sóknum um viðurkenningar af þremur
fræðasviðum af sex.
jög gott. „Við ræðum þó
[í skýrslunni] sem við telj-
öld þurfi að bæta úr,“ segir
rra sé að nemendur fái ekki
námsönn lokinni og þurfi
a bankalán til framfærslu á
um löndum fái nemendur
áður en önnin hefst og
að taka bankalán fyrir út-
m.
r Árnason, ráðuneytisstjóri í
áðuneytinu, ræddi um ný
astigið, sem tóku gildi í júlí
ging háskóla
Morgunblaðið/Ómar
sókna og gæðamál.
»Úttekt OECD á íslenska há-skólastiginu er hluti af úttekt
sem gerð var í 24 löndum.
»Markmiðið með úttektinni er aðkanna áhrif opinberrar stefnu-
mörkunar í málefnum háskóla í
löndunum og vísa veginn um úrbæt-
ur og nýjungar.
» Skýrslan var samin af sex er-lendum sérfræðingum sem
dvöldu hér á landi í vikutíma, heim-
sóttu alla háskóla og hittu að máli
fjölmarga hagsmunaaðila.
»Haustið 2004 voru átta skólar áÍslandi á háskólastigi og nem-
endur í skólunum voru rúmlega
16.600 talsins.
»Starfsfólk háskólanna var þárúmlega 1.600 talsins og stöðu-
gildi við skólana alls 1.132.
Í HNOTSKURN
Gunnarsson, rektor Háskól-
ri, ræddi þá breytingu sem
kýrslu OECD á íslenska há-
„Hér á landi hefur kerfið
ast frá því að hafa einn há-
ð þróa kerfi með fleiri há-
sluhöfundar benda á að
skólalögin frá 1997 og 2006
nviði í stefnuna og stefnuna
ildstætt háskólakerfi hér á
Þorsteinn. Nú væru átta há-
nu en reglurnar til að úthluta
ru næstum eins margar og
andinu.
agði að annað sem leiddi af
akerfið væri lítt þróað hér á
það skorti formlegar upp-
ramkvæmd menntunar á há-
að er enginn miðlægur
m nemendur á háskólastigi
ngin vitneskja um afdrif
kjenda sem hafnað er í ein-
g hvort þeir fái inni í öðrum
hver eru afdrif nemenda
finu,“ sagði Þorsteinn Gunn-
D
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
að sögn rektors HR.
ÍSLENSKA há-
skólastigið stendur á
tímamótum eftir
skeið vaxtar og auk-
innar fjölbreytni og
nauðsyn er á ít-
arlegri skoðun, um-
ræðu og aðgerðum
til að stuðla áfram
að framþróun og
gæðum, sagði Þor-
gerður Katrín Gunn-
arsdóttir, mennta-
málaráðherra, í ávarpi sem hún flutti
þegar hún setti málþingið í gær. Í ávarp-
inu vék hún meðal annars að fjármögnun
háskólastigsins, sem rætt er í skýrslu
OECD. Þorgerður Katrín sagði að um-
ræða um þessi mál yrði sífellt mikilvæg-
ari „og skýrsluhöfundar OECD bentu
réttilega á að aukning fjármagns til há-
skólastigsins og nýjar fjármögn-
unarleiðir verði meginviðfangsefni
stefnumótunar fyrir æðri menntun á Ís-
landi. Þetta sé verulega viðkvæmt póli-
tískt viðfangsefni þar sem það feli líklega
í sér nauðsyn þess að víkja frá hinu rót-
gróna viðhorfi að háskólamenntun sé
réttur allra sem þess óska og skilgreina
hana þess í stað sem sérstakan ávinning
þeirra sem hennar njóta“, sagði ráð-
herra. Skýrsluhöfundarnir teldu ljóst að
þörf yrði fyrir fjármögnun umfram það
sem hið opinbera hefur tök á að leggja
til, þar sem hugsanlegt væri að hægði á
vexti þjóðarframleiðslu næstu misserin.
Skólagjöld lögð til í
nýlegri úttekt OECD
„Ég tel að erfitt verði að horfa framhjá
þeim sjónarmiðum sem þarna koma
fram,“ sagði Þorgerður Katrín og bætti
við að svipuð skoðun kæmi fram í nýlegri
úttekt OECD á íslenskum efnahags-
málum þar sem beinlínis væri lagt til að
tekin yrðu upp skólagjöld í ríkisreknum
háskólum. „Það er hins vegar ljóst að
umræðan um fjármögnun háskóla á eftir
að þroskast frekar og þeir valkostir sem
þar eru fyrir hendi að skýrast. Opinber
framlög til háskólastigsins hafa aukist
verulega á síðustu árum.
Ég er hins vegar þeirrar skoðunar að
nauðsynlegt sé að gera enn betur í þeim
efnum á næstu árum og þá ekki síst með
það að leiðarljósi að efla enn frekar gæði
kennslu og rannsókna innan íslenskra
háskóla. Það er hins vegar ljóst að ef ís-
lenskir háskólar ætla að ná því markmiði
í framtíðinni að verða í fremstu röð verð-
ur meira að koma til en aukning op-
inberra framlaga, til að mynda nánari
tenging við atvinnulífið. “
Keppt um nemendur
Þorgerður Katrín sagðist einnig vilja
benda á að aðgangur að háskólamenntun
væri mjög opinn hér á landi, en víðast
hvar annars staðar væru strangari skil-
yrði um inntöku. „Ef horft er til ná-
grannalanda okkar er mikil samkeppni
meðal nemenda um að fá háskólapláss.
Ég nefni sem dæmi Svíþjóð þar sem tveir
nemendur keppa um hvert pláss sem er í
boði og helmingur umsækjenda fær ekki
inni í háskóla. Á Íslandi er staðan hins
vegar sú – samkvæmt lýsingu OECD – að
hér keppa nemendur ekki um að komast
inn í háskóla heldur háskólar um að fá til
sín nemendur,“ sagði Þorgerður Katr-
ínHún sagði að samkvæmt tölum Hag-
stofunnar stunduðu rúmlega sextán þús-
und manns nám við íslenska háskóla á
síðasta ári og nemendum héldi áfram að
fjölga. Hvergi hefði verið tryggður jafn
opinn og greiður aðgangur að háskóla-
menntun og hér á landi.
Um stýringu innan háskólakerfisins
sagði Þorgerður Katrín að hún teldi að
sá háttur sem nú væri hafður með samn-
ingum við háskóla um kennslu og rann-
sóknir hefði reynst ágætlega. OECD
benti reyndar á að það frelsi sem háskól-
ar hefðu haft til að setja sér markmið
leiddi til togstreitu milli ákvarðana stofn-
ana og heildarmarkmiða stjórnvalda.
Þetta kynni einnig að mati OECD að
leiða til þess að háskólar horfðu um of til
skammtímasjónarmiða.
„Við endurskoðun kennslusamninga
við háskólana tel ég rétt að þetta verði
haft í huga og rætt. Sú stefna stjórnvalda
að beina meira fjármagni í samkeppn-
issjóði veitir þó möguleika á því að rann-
sóknafé renni til metnaðarfullra verk-
efna,“ sagði Þorgerður Katrín.
Umræða um fjármögn-
un æ mikilvægari
Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir