Morgunblaðið - 09.09.2006, Side 38

38 LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Telja má að beyging sagn-orða í íslensku sé í föst-um skorðum en þess eruþó dæmi að út af því geti
brugðið. Sterka sögnin kveða
beygist svo: kveða, kvað, kváðum,
kveðið og vh.þt. er kvæði. Beyging
veiku sagnarinnar kveðja er hins
vegar: kveðja, kvaddi, kvatt og
vh.þt. er kveddi. Þessum sögnum
má ekki rugla saman eins og gert
er í eftirfarandi dæmum: Ég hefði
talið eðlilegt að borgin ákveddi
[þ.e. ákvæði] (19.2.06) og Vart líður
sú vika að málsmetandi menn og
konur kveði [þ.e. kveðji] sér ekki
hljóðs á þessum síðum (23.3.06).
*
Í íslensku er að finna fjölmörg
orðasambönd sem notuð eru til að
heilsa eða kveðja, t.d.: Heil(l) og
sæl(l), Sæl(l) (vertu), (komdu/
vertu) blessaður, blessuð o.s.frv. Í
nútímamáli hafa slíkar kveðjur
eignast skæða keppinauta því að
unga fólki (einkum) notar kveðj-
urnar hæ og bæ í tíma og ótíma að
ógleymdu orðskrípinu ókei [e. orl/
oll korrect < all correct] en það er
m.a. notað sem svar eða kveðja. Til
okkar hafa einnig borist annars
konar kveðjur eða óskir sem tíðk-
ast með öðrum þjóðum, t.d. e. have
a nice weekend og þ. Schönes
Wochenende. Það má kallast góðra
gjalda vert að þýða slíkt góss ef
menn kjósa að nota það, t.d. góða/
(hæga) helgi, en kveðjurnar verður
þá að nota í samræmi við reglur ís-
lenskrar tungu. Á ónefndri út-
varpsstöð heyrði umsjónarmaður
þáttarstjórnanda tönnlast í sífellu
á eftirfarandi: Áttu góða helgi!
(23.6.06). Hér virðist orðmyndin
áttu notuð í stað boðháttarmynd-
arinnar eigðu. Orðasambandið
eigðu góða helgi hljómar reyndar
sérkennilega, góða helgi nægir í
þessu samhengi.
*
Sögnin smella beygist svo:
smella, smellti, smellt en sögnin
fella hins vegar: fella, felldi, fellt.
Þátíðarmyndin fellti mun vera til í
óvönduðu talmáli en umsjónar-
maður minnist þess ekki að hafa
séð hana á prenti áður: Hann þreif
í ... sýslumann[inn] á Selfossi og
fellti (27.4.06).
Forsetningar
Forsetningin í gegnum/gegnum
[< í geng um] er eldforn í ís-
lensku. Í síðari alda máli er hún
einkum notuð til að vísa til staðar í
beinni merkingu og óbeinni, t.d.:
brosa gegnum tárin; brjótast í
gegnum e-ð (erfiðan texta); fara í
gegnum e-ð (mál/skjöl) og kalla í
gegnum svefninn. Í fornu máli gat
hún einnig vísað til tíma, t.d.: þau
vöktu nótt þá
alla í gegnum og
hann grét alla
nótt í gegnum. Í
nútímamáli er
algengt að hún
sé einnig notuð í
fremur óljósri
merkingu, samsvarandi d.
gennem; e. per, through og þ.
durch. Dæmi af þeim toga eru auð-
fundin í fjölmiðlum, t.d.: auka
framleiðslugetu gegnum (‘með’)
stóriðju (17.2.06); Upplifun ungra
múslíma á boðskap Bandaríkja-
menna er í gegnum Ísrael
(15.2.06); [vestræn menning] birt-
ist þeim í gegnum ofbeldi
(15.2.06); Ef flokkur … fær ekki
að auglýsa stefnu sína og störf í
gegnum (‘í’) þá fjölmiðla sem
(24.4.06) og tjá ólíkar tilfinningar í
gegnum (‘með’) vel valin orð
(3.6.06).
*
Í nútímamáli er forsetningunum
að og af alloft ruglað saman. Í
ýmsum orðasamböndum vísar að
til dvalar (með sögninni vera) en
af til hreyfingar (með sögninni
hafa) og þá kemur fram kerf-
isbundinn munur, t.d.: gaman er
að e-u — hafa gaman af e-u; ávinn-
ingur er að e-u — hafa ávinning af
e-u; e-m er skapraun að e-u —
hafa skapraun af e-u; gagn er að
e-u — hafa gagn af e-u og það er
skömm að e-u — hafa/fá skömm af
e-u. Þessa einföldu reglu hafa Ís-
lendingar virt í að minnsta kosti
800 ár en eftirfarandi dæmi sam-
ræmast henni ekki: Gay Pride er
hátíð sem hefur gaman að [þ.e. af]
sjálfri sér (12.8.06) og Það er að
mörgu leyti eftirsjá af [þ.e. að]
Árna Magnússyni úr stjórnmálum
(7.3.06).
Úr handraðanum
Í nútímamáli eru orða-
samböndin vera búinn að + nh. og
hafa + lh.þt. svipaðrar merkingar,
t.d.: Ég er búinn að lesa bókina
[núna] og ég hef lesið bókina [áð-
ur]. Í grannmálum okkar, t.d.
ensku, dönsku og þýsku, er ekki að
finna samsvörun við orða-
sambandið vera búinn að + nh. Í
fornu máli var merking þess
reyndar önnur en í nútímamáli,
sbr.: þá eru þau Gísli og Auður bú-
in að láta upp tjöldin (‘tilbúin,
reiðubúin til að); er eg nú búinn að
berjast (‘tilbúinn til að berjast’) og
nefna að því votta að hann er búinn
að taka við tíund (‘reiðubúinn til að
taka við greiðslu’). Merking-
arbreytingin vera búinn að berjast
‘tilbúinn til að berjast’ > ‘hafa bar-
ist’ felur því í sér nýmæli. Elstu
öruggu dæmi um þá breytingu eru
frá miðri 16. öld.
Orðasambandið vera búinn að +
nh. í nýrri merkingu er notað með
kerfisbundnum hætti í nútímamáli,
vísar einkum til þess sem er nýlok-
ið og er jafnan notað með lifandi
frumlagi (ekki hlutum). Það getur
að vísu reynst snúið að gera ná-
kvæma grein fyrir þeim notkunar-
og merkingarmun sem er á orða-
samböndunum vera búinn + nh.
og hafa + lh.þt. en málkenndin ein
ætti að duga.
Umsjónarmaður hefur veitt því
athygli að notkun orðasambands-
ins vera búinn að + nh. hefur auk-
ist talsvert á kostnað hafa + lh.þt.,
t.d.: Skólinn er búinn að búa [hefur
búið við] mörg undanfarin ár við
fjárskort (10.11.05); við erum búin
að bíða [höfum beðið] með 64 millj-
ónir vegna þess að framlag ríkisins
kemur ekki (26.5. 06); allt búið að
ganga vel [hefur gengið vel] frá
fyrsta degi, veðrið búið að haldast
[hefur haldist] gott (1.7.06) og
Þessi námstími er búinn að stytt-
ast [hefur styst] mikið (23.7.06).
Ugglaust mun sumum finnast
ofangreind dæmi góð og gild en
umsjónarmaður kann ekki við mál-
beitingu sem þessa og ekki styðst
hún við málvenju.
Í nútímamáli er
forsetning-
unum að og af
alloft ruglað
saman.
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 85. þáttur.
HLUTI af því námsefni sem ég
kenni við Háskólann á Akureyri er
hagnýt efnafræði, en nemendurnir
eru meðal annars á um-
hverfis- og orkubraut. Í
námskeiðinu er fjallað
um orkugjafa og orku-
bera og umhverfisþætti
orkuframleiðslu. Ég
hef verið frekar já-
kvæður gagnvart vetni
sem orkubera meðal
annars vegna þess að
orkunýting efnarafala,
sem nota vetni, er
hærri en til dæmis
orkunýting í bensín-
eða díselvél. Fyrr á
þessu ári rakst ég á
heimasíðu þar sem Ulf Bossel, Bald-
ur Elíasson o.fl. fjalla um framtíð-
armöguleika vetnissamfélagsins. Ég
gaf slóðina inn á þessa heimasíðu í
síðustu grein minni (www.efcf.com).
Mér sýndist flest af því sem þar kem-
ur fram vera vandað og mjög trú-
verðugt enda byggt á staðreyndum
og tilraunaniðurstöðum en ekki hug-
arórum og óskhyggju. Þetta er meira
en hægt er að segja um það sem í ljós
kom þegar ég fór að kynna mér það
sem Íslensk nýorka (ÍN) hefur látið
frá sér fara. Eitt af því sem Bossel og
félagar benda á er, að þó orkunýting
vetnis í efnarafölunum sjálfum sé góð
(um 50%) þá er heildarorkunýtingin í
vetnisvögnum eða vetnisbílum jafn-
vel minni en í venjulegri bensínvél.
Viðbrögð mín við þessu voru þau að
setja verulega fyrirvara við það sem
ég hef verið að segja nemendum mín-
um á undanförnum árum og kynna
þeim fyrrnefndar nið-
urstöður.
Á þessum tíma hafði
ég heyrt að vetn-
isvagnaverkefninu í
Reykjavík væri að ljúka
og taldi ég líklegt að
mönnum þætti nóg að
gert í vetnisvæðingu Ís-
lands að þessu sinni.
Ekki virtist ÍN telja
það því fulltrúi þeirra
hvatti ráðamenn op-
inberlega til þess að
sýna nú myndarskap og
setja meira fé í verk-
efnið. Ég ákvað þess vegna að vekja
athygli á því sem ég hafði grafið upp
um málið í grein í Morgunblaðinu
sem hét „Nú er lag fyrir okkur Ís-
lendinga að henda peningunum í vit-
leysu“. Greinin var meðal annars
send til þess að fá viðbrögð frá sér-
fræðingum ÍN við þeim upplýsingum
sem ég hafði eftir Bossel. Engin við-
brögð komu frá ÍN eða öðrum fylgj-
endum vetnisvæðingarinnar. Það eru
kannski svo lágar upphæðir sem hafa
farið í þetta verkefni að það tekur því
ekki að ræða það hvort þær nið-
urstöður sem fyrir liggi núna réttlæti
áframhald á því. Rannís mun hafa
varið nálægt 600 milljónum króna á
ári til þess að styrkja mestan hluta
rannsókna á Íslandi. Ég hef ekki ná-
kvæmar tölur um kostnaðinn við
vetnisvagnaverkefnið en held að það
sé hærri upphæð. Það væri gott ef ÍN
upplýsti lesendur Morgunblaðsins
um þetta því ekki hefur mér tekist að
finna svör við þessu í þeim skýrslum
sem eru á heimasíðu þeirra. Ég tel
reyndar að almenningur eigi rétt á að
fá a.m.k. upplýsingar um hvað mikið
opinbert fé hefur verið sett í verk-
efnið.
Nýlega gerði ég athugasemd við
grein Jakobs Björnssonar, fv. orku-
málastjóra, sem fjallaði um svokallað
FutureGen verkefni um orkufram-
leiðslu úr kolum. Í svargrein hans
sakar hann mig um að fara með rangt
mál þegar ég segi að „Aðalatriði Fut-
ureGen verkefnisins er ekki fram-
leiðsla vetnis, enda er hér um ald-
argamla framleiðsluaðferð að ræða.
Aðalatriðið er söfnun koldíoxíðsins
þannig að nýta megi orku jarð-
efnaeldsneytis, sérstaklega kola, án
þess að senda koldíoxíðið út í and-
rúmsloftið“. Það að framleiðsla vetnis
sé notuð til þess að ná orkunni úr kol-
unum (um 60% orkunýting) um leið
og koldíoxíðinu er safnað breytir því
ekki að aðalatriðið er söfnun koldíox-
íðsins. Lesendur þurfa ekki að hafa
mín orð fyrir þessu þeir geta fengið
staðfestingu á þessu af heimasíðu
verkefnisins sjálfs en þar segir orð-
rétt í greinargerð frá því í ágúst síð-
astliðnum (Project Update, (Pro-
gram Contact, Victor Der, U.S.
Department of Energy): „The prim-
ary goal for FutureGen is to validate
the technical feasibility and the
economic viability of zero emissions
energy from coal …)“. Þetta má þýða
á íslensku: Aðalmarkmið FutureGen
verkefnisins er að sýna fram á að
orkuframleiðslu úr kolum með eng-
um útblæstri (á koldíoxíði, það er
söfnun koldíoxíðsins og fergjun í iðr-
um jarðar) sé tæknilega raunhæf og
hagkvæm. Mér sýnist FutureGen
verkefnið í raun vera óháð vetnisvæð-
ingu samgöngukerfis Bandaríkjanna,
sem Bush boðaði fyrir nokkrum ár-
um, enda er einn möguleikinn sem
þeir benda á um nýtingu vetnisins sá
að framleiða rafmagn með því, vænt-
anlega ekki til þess að nota þetta raf-
magn síðan til þess að framleiða vetni
með rafgreiningu!
Það er athyglivert að Jakob segir
að vetnisframleiðsla með rafgrein-
ingu á Íslandi sé óraunhæf vegna
þess að það er ekki samkeppnisfært
við vetni framleiddu úr jarðgasi. Af
þessu leiðir væntanlega að hann er
sammála ÍN um að með hækkandi
verði á jarðefnaeldsneyti verði vetn-
isframleiðsla með rafgreiningu fyrir
samgöngutæki samkeppnisfær eftir
nokkur ár. Það sem fyrrnefndur
Bossel og félagar benda meðal ann-
ars á, er að vetni framleitt með raf-
greiningu fyrir bíla eða almennings-
vagna hefur í för með sér þvílíka sóun
á orku að það geti aldrei keppt við
rafknúin samgöngutæki. Það sem
fram kemur á þeirra heimasíðu finnst
mér miklu trúverðugra en það sem
ég hef heyrt frá fylgjendum vetnis-
væðingar og fv. orkumálastjóra á Ís-
landi.
Orkumál á villigötum
Sigþór Pétursson fjallar um
orkumál og vetnisvæðingu » Á þessum tíma hafðiég heyrt að vetnis-
vagnaverkefninu í
Reykjavík væri að ljúka
og taldi ég líklegt að
mönnum þætti nóg að
gert í vetnisvæðingu Ís-
lands að þessu sinni.
Sigþór Pétursson
Höfundur er prófessor í efnafræði
við Háskólann á Akureyri.
Sagt var: Tvö lög voru afgreidd frá alþingi.
RÉTT VÆRI: Tvenn lög voru afgreidd …
(Það voru ekki sönglög.)
Gætum tungunnar
AGALEYSI hefur verið til um-
ræðu síðustu vikur í fjölmiðlum. Er ef
til vill ákveðið agaleysi í íslensku
þjóðinni? Margir líta á aga sem eitt-
hvað vont og skelfilegt,
en agi er mörk, agi er
gæska og kærleikur og
það þurfa allir einhver
mörk í lífinu.
Reglur um útivist-
artíma barna og ung-
linga er hluti af þeim
mörkum sem sett eru,
en of margir virða ekki
þessi mörk. Hvað með
hraðatakmarkanir á
götum borgarinnar það
eru mörk en hvað hefur
verið að gerast nú í
sumar, alltof margir
virða ekki þessi mörk,
oft með skelfilegum af-
leiðingum. Það er
merkilegt að fólk skuli
ekki geta virt þau mörk
sem sett eru.
Við skulum athuga
það að við fullorðna
fólkið erum fyr-
irmyndir barna og ung-
linga, við skulum vera
jávæðar fyrirmyndir
og fara eftir ríkjandi
reglum, ef við brjótum
þær erum við ekki góð-
ar fyrirmyndir. For-
eldrar eiga að setja
börnum og unglingum mörk. Allir
þurfa mörk í lífinu bæði börn og full-
orðnir. Ef ekki væru sett mörk væri
hér hálfgert villimannasamfélag.
Hver og einn gerði bara það sem hon-
um sýndist. Það er ekki samfélag sem
við kjósum að búa í. Við viljum að allir
fari eftir þeim reglum sem settar eru
og við viljum einnig geta verið örugg í
þjóðfélaginu. Við eigum að geta geng-
ið á götum úti óáreitt.
Börn og unglingar eru yndislegar
mannverur. Við megum ekki veita
þeim sjálfstæði sem þau ráða ekki
við. Það er engum hollt að vera sjálf-
stæður of snemma í lífinu allra síst
unga fólkinu okkar í dag. Foreldrar
verða að vita hvar börnin þeirra eru,
með hverjum þau eru og hvað þau eru
að gera, það eru jú foreldrarnir sem
bera ábyrgðina á uppeldi barna
sinna. Það verður að setja börnum
mörk. En hvaða mörk eru sett börn-
um sem allt niður í 13 ára eru drukkin
niður í bæ hvort heldur sem er á
menningarnótt, versl-
unarmannahelgi eða um
aðrar helgar, ráfandi um
göturnar langt fram eft-
ir nóttu. Hvar eru for-
eldrar þessara barna?
Hvernig stendur á því
að foreldrar leyfa börn-
um að fara með vinum
sínum á útihátíð eins og
á Akureyri? Ég sá með
eigin augum börn sem
voru fermd í vor og að-
eins eldri, útúrdrukkin
og nokkur augsýnilega í
öðrum efnum, reikandi
um miðbæ Akureyrar.
Þetta var skelfileg sjón,
ég spurði mig oft hvar
eru foreldrar þessara
barna. Hvað er í gangi,
þetta eigum við ekki að
líða, þetta er ekki komið
til að vera, ég samþykki
það aldrei. Ég hef horft
upp á unglinga verða
áfengi og eiturlyfjum að
bráð og það er skelfi-
legt. Mig svíður að
heyra fólk tala um að
líklega sé þetta bara
svona, unglingar eru
farnir að drekka svo
snemma, aldurinn er alltaf að færast
niður. Nei, þetta á enginn að sætta
sig við.
Styðjum og styrkjum börnin okkar
og verum með þeim, forðum þeim frá
neyslu áfengis og/eða annarra vímu-
efna, freistingarnar eru alls staðar,
því miður. Það er sama hversu lítill
hópurinn er sem hér um ræðir einn
eða tuttugu, hver og einn ein-
staklingur er svo dýrmætur. Hvetj-
um börnin okkar og segjum þeim
hversu mikið við elskum þau og ver-
um með þeim, börnin eru það dýr-
mætasta sem við eigum.
Börnin okkar
eru dýrmæt
Björk Jónsdóttir fjallar um
aga og fyrirmyndir
Björk Jónsdóttir
» Við skulumathuga það
að við fullorðna
fólkið erum fyr-
irmyndir barna
og unglinga, við
skulum vera já-
kvæðar fyrir-
myndir og fara
eftir ríkjandi
reglum …
Höfundur er móðir og
skólastjóri Brúarskóla.