Morgunblaðið - 12.05.2007, Qupperneq 45

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2007 45
UMRÆÐAN
Tungumálið endurnýjaststöðugt, við bætast nýorð og orðasambönd eftirþörfum. Umsjónarmaður
rakst nýlega á nýjung af þessum
toga, orðasambandið yfir og undir
og allt um kring. Það vísar til þess
að einhvers gætir hvarvetna. T.d.
skrifar Indriði Aðalsteinsson: …
ásamt fjölbreyttu sukki og spill-
ingu svo sem Byrgismálinu þar
sem framsóknarmenn virðast vera
yfir og undir og allt um kring
(15.3.07). Ýmis önnur dæmi eru
auðfundin, t.d.: Alþjóðlegt menn-
ingarsamfélag þar sem hið ís-
lenska er þó yfir og undir og allt
um kring (2007); En þannig er að
forstjóri Landsvirkjunar er yfir og
undir og allt um kring í öllum þeim
ákvörðunum sem teknar hafa ver-
ið (2007); Lítið er sýnt af óhugnaði
helfararinnar en hann er þarna yf-
ir og undir og allt um kring (2007)
og hið trúarlega er yfir og undir og
allt um kring í öllum myndum
hans (2005). Umsjónarmaður þótt-
ist kannast við orðasambandið,
hélt að það ætti rætur að rekja til
Hallgríms Péturssonar eða Jóns
Vídalíns. Svo reyndist þó ekki vera
heldur virðist fyrirmyndina vera
að finna í sálmi Sigurðar Jóns-
sonar frá Presthólum (1590–1661):
Vertu yfir og allt um kring
með eilífri blessun þinni,
sitji Guðs englar saman í hring
sænginni yfir minni.
Eins og sjá má á orðasambandið
sér ekki beina samsvörun í sálmi
Sigurðar en ættarmótið leynir sér
þó ekki. Þetta dæmi er eitt af þús-
undum sem sýna hve sterk ítök
kristni og kristilegar bókmenntir
eiga í þjóðarsálinni.
Til fróðleiks skal á það bent að
sæng merkir hér ‘rekkja, rúm’. Sú
merking sem algengust mun vera í
nútímamáli (‘ver með fiðri, dúni til
að hafa ofan á sér í rúmi’) kemur
fyrir í textum frá 18. öld en jafnvel
þó hún væri eldri sýnir samhengi
umrædds staðar að hún kemur þar
ekki til greina. Upphaflega merk-
ingin er reyndar enn algeng í ýms-
um orðasamböndum, t.d.: færa
konu gjöf á sængina; ganga í eina
sæng með e-m; leggjast á sæng
(‘taka léttasótt’); liggja á sæng
(‘liggja í rúminu eftir barnsburð’);
sjá sína sæng uppreidda; skilja að
borði og sæng og skríða í eina
sæng, sbr. enn fremur: Tak sæng
þína og gakk.
Ofnotkun nafnháttar
Í íslensku er (eða hefur verið)
gerður munur á einfaldri nútíð/
þátíð og orðasambandinu vera að
+ nafnháttur (dvalarhorf), t.d.:
Maðurinn skrifar vel/bréf á hverj-
um degi en hins vegar: Maðurinn
er að skrifa bréf. Í síðara dæminu
er um að ræða (afmarkaðan)
verknað sem stendur yfir en fyrra
dæmið vísar til þess sem er ekki
afmarkað í tíma (maðurinn skrifar
alltaf vel/skrifar bréf daglega).
Þegar í fornu máli má sjá þennan
mun en þær reglur sem ráða notk-
uninni er nokkuð flóknar og að
mestu óskráðar. Málnotendur fara
eftir málkennd sinni enda dugir
hún vel í flestum tilvikum. En eftir
hverju fer notkunin?
Til einföldunar má segja að
merking eða vísun sagnar skipti
mestu máli um það hvort notað er
orðasambandið vera að + nh. eða
ekki. Í fyrsta lagi er það ekki not-
að með sögn-
um er vísa til
ástands eða
kyrrstöðu, t.d.
segja flestir:
barnið sefur,
konan situr við
borðið og mað-
urinn býr í Hafnarfirði. Þessi
‘regla’ hefur frá fornu fari og til
skamms tíma verið býsna traust
en nú virðist hafa orðið breyting
þar á, sbr.: Við erum að liggja
[‘liggjum oft, þurfum oft að leggj-
ast] til að ná slösuðum úr bílum
(14.9.06). Í öðru lagi eru naumast
til ritaðar heimildir um að nafn-
háttarorðasambandið sé notað
með svo kölluðum skynjunar-
sögnum (t.d. sjá, heyra, vita,
skilja), sbr. Þó: við erum að sjá
það gerast (4.11.05); við erum að
sjá hlutina sömu augum (18.12.06)
og ég er ekki að skilja þetta. Í
þriðja lagi á sama við um sagnir
sem lýsa afstöðu eða skoðun (t.d.
telja, halda, álíta, trúa, vona) en út
af því bregður oft í nútímamáli,
t.d.: Ertu að reikna með að gengið
hækki? (14.12.06) og Ég var ekk-
ert að hugsa (12.4.07). Í fjórða lagi
er nafnháttarorðasambandið
sjaldnast notað með sögnum sem
eru ekki bundnar við stað eða
stund, t.d. leika vel, tala skýrt og
standa sig vel. Hér gætir einnig
breytinga í nútímamáli, t.d.: leik-
skólarnir eru að standa sig mjög
vel (13.3.07). ‘Reglur’ sem þessar
eru auðvitað miklu fleiri en fjórar
ofantaldar en mikilvægasta reglan
er vitaskuld málkenndin. Með því
að velta fyrir sér dæmum og skoða
þau geta áhugasamir lesendur
auðveldlega fundið fleiri ‘reglur’
um notkun orðasambandsins vera
að + nh. Í næsta pistli verður vikið
að fleiri slíkum ‘reglum’.
Nafnorðasýki
Í pistlum þessum hefur nokkr-
um sinnum verið vikið að því sem
nefnt hefur verið nafnorðahröngl
eða nafnorðasýki (substantívítis).
Þetta fyrirbrigði er einnig nefnt
nafnorðastíll (stofnanastíll) og vís-
ar það til þess að nafnorð eru not-
uð þar sem betur færi á að nota
sagnorð. Dæmi þessa er auðfundin
í nútímamáli, t.d.: reynt verði að
hækka þjónustustigið [‘auka þjón-
ustuna’] eins hratt aftur og hægt
er (28.12.06); vill þróa lyf til að
koma í veg fyrir kransæða-
sjúkdóma og hefur sótt um einka-
leyfi fyrir beitingu slíks lyfs
[‘einkaleyfi fyrir lyfi/Því að nota
lyf’] (5.1.07); Farsæll ferill rithöf-
undarins Clive Cussler var næst-
um því eyðilagður vegna kvik-
myndaaðlögunar á bók hans
Sahara [‘með því að gera kvik-
mynd eftir bók hans’] (7.2.07);
Reykjavíkurborg hefur verið í for-
ystu um aðgerðir til minnkunar
svifryks [‘um að draga úr svif-
ryki’] (16.2.07); Leiðastjórnun
skipa er nauðsynleg [‘nauðsynlegt
að stýra því hvaða leiðir skip
sigla’] (8.2.07); Verði skip fyrir
vélarbilun, stýrisbilun [‘bili vél
eða stýri skips’] (8.2.07); spurði þá
saksóknari hver hefði séð um
ákvarðanatöku [‘tekið ákvarð-
anir’] (28.2.07) og stjórn Faxaflóa-
hafna býður aðkomu sína að bygg-
ingu Sundabrautar [‘býðst til að
eiga hlut að’] (21.3.07).
Í sumum tilvikum er gengið svo
langt að framsetning verður nán-
ast óskiljanleg. Hvað merkir t.d.
markaður fyrir færsluhirðingu?:
Tilefnið var rökstuddur grunur
um brot á ákvæðum samkeppn-
islaga, einkum misnotkun á mark-
aðsráðandi stöðu á markaði fyrir
færsluhirðingu sem er innlausn
færsluávísana til kaupmanna
(15.3.07). Af svipuðum meiði eru
eftirfarandi dæmi: um viðhorf
landsmanna til veitingar heil-
brigðisþjónustu (29.3.07); For-
maður umhverfisráðs segir áhersl-
una nú á að auka loftgæði í
borginni (6.3.07) og að sögn varð-
stjóra var nokkurt ölvunarástand
í bænum í nótt [‘talsverð ölvun
var’] (24.2.07). – Umsjónarmanni
eru minnisstæð orð sem íslensku-
kennara lét falla er dæmi af þess-
um toga var borið undir hann:
Ekki er það vakurt þótt riðið sé.
Úr handraðanum
Í Morgunblaðinu var nýlega
fjallað um menningarsamning um
samstarf Sparisjóðs Reykjavíkur
og nágrennis og Borgarleikhúss-
ins (Mbl. 10.3.07). Yfirskriftin var
Mjór er mikils vísir og felur hún í
sér gömul sannindi og ný. Vísir
merkir hér ‘frjóangi, spíra’, sbr.
orðasambandið vísir að e-u. Máls-
háttur þessi er eldforn þótt hann
hafi ekki ratað inn í málsháttasöfn
(né páskaegg). Hann á rætur sínar
í lausavísu Óttars svarta sem
Finnur Jónsson telur vera frá því
um 1023. Málshátturinn á enn fullt
erindi við okkur og merking hans
er öllum auðsæ, jafnt nú sem fyrir
1.000 árum.
Málnotendur
fara eftir mál-
kennd sinni
enda dugir hún
vel í flestum til-
vikum.
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
102. þáttur
Í bandaríska tímaritinu Time,
9. apríl, 2007, er dregin upp
skrautleg mynd af framtíðarlífinu
á jörðinni, ef ekki verður alvarleg
hegðunarbreyting alls mannkyns.
Alls eru talin upp 51 atriði, sem
menn ættu að gaumgæfa, nema
allt fari nánast fjandans til. Of
langt er að telja öll atriðin upp en
vilji menn kynna sér efnið er bent
á bókasöfn eða netið.
Það er ekki falleg lýsing, sem
við eigum í vændum nema við ger-
breytum lífsháttum okkar, förum
að ganga meir, notum almenn-
ingssamgöngur, fljúgum í breytt-
um flugvélum, o.fl. o.fl.
Íslendingar fá góða einkunn
vegna nota á jarðvarma og ann-
arri endurnýjanlegri orku. Sér-
staklega er vitnað í forseta Ís-
lands vegna þess síðastnefnda og
er rétt að hann njóti þess og hafi
heiður af.
Fyrir nokkru var grein í Nat-
ional Geographic Magazine þar
sem Íslendingum var hrósað í há-
stert fyrir verndun þorskstofns-
ins, á sama tíma og ofveiði er að
drepa alla fiskstofna.
Ég hvet alla til að kynna sér
þessar greinar og virða störf vís-
indamanna okkar og stjórnmála-
manna, sem hafa stuðlað að þess-
um góðu málum.
Páll B. Helgason
Umhverfisspjöll
Höfundur er fyrrverandi
yfirlæknir.
Í MORGUN-
BLAÐINU birtist 6.
þ.m. ítarleg og fróðleg
grein eftir Örnólf
Thorlacius líffræðing
og fv. rektor MH und-
ir fyrirsögninni „Loft-
mengun af loftferð-
um“, en helsta heimild
hans er greinin „Green
sky thinking“ eftir
Bennett Davis í New
Scientist 24. febrúar
sl. Pistill Örnólfs varð
síðan tilefni til rit-
stjórnargreinar blaðsins 8. þ.m.
undir fyrirsögninni „Flug-
samgöngur og mengun“. Í lok
hennar eru birt hvatningarorðin
„Flugið er ekki undanskilið í bar-
áttunni fyrir því að draga úr út-
blæstri gróðurhúsa-
lofttegunda“.
Ég tel að í báðar
þessar greinar vanti
tilteknar grunn-
upplýsingar um
raunverulegan þátt
flugsins í loftmengun
jarðarinnar, og um
þær stórfelldu úr-
bætur í hönnun og
smíði flugvéla, sem
unnið hefur verið að
á liðnum áratugum,
og er áfram að
vænta.
Á vefsíðu Alþjóðasamtaka flug-
félaga, www.iata.org, koma fram
ýmsar gagnlegar upplýsingar um
hlutdeild alþjóðlegs flugs í meng-
un, og hvað flugfélög og framleið-
endur séu að gera til að draga úr
áhrifum þess á umhverfið. Í fyrsta
lagi er þess að geta, að hlutdeild
flugs í öllum koltvíoxíð útblæstri á
jörðinni er aðeins um 2%. Sé hins
vegar aðeins litið til koltvíoxíðs út-
blásturs vegna samgangna er hlut-
deild flugsins talin um 13%, borin
saman við um 75% vegna bíla-
umferðar. Þetta skýrir væntanlega
að hluta til hvers vegna ekki þótti
brýn ástæða til að Kyotobókunin
næði einnig til losunar frá flug-
vélum.
Koltvíoxíð útblástur flugvéla er
nánast í beinu hlutfalli við elds-
neytiseyðslu þeirra. Með stöðugt
hækkandi verði á flugvélaeldsneyti
er til staðar mjög sterkur fjár-
hagslegur hvati til flugvélafram-
leiðenda og flugfélaga að þróa nýj-
ar flugvélar og hreyfla, sem eyða
minna eldsneyti. Frá árinu 1990
hefur Icelandair verið með Boeing
757 þotur í rekstri sínum, en þær
voru frá upphafi hannaðar til að
vera meðal sparneytnustu flug-
vélagerða. Undanfarin tvö ár hafa
þessar þotur nú verið búnar nýj-
um vænglingum ("winglets"), sem
hafa í för með sér að eldsneyt-
iseyðsla þeirra minnkar um 5%.
Bæði hjá Boeing og Airbus eru
nú í þróun nýjar þotugerðir, þar
sem meginmarkmiðið er að
minnka eldsneytiseyðsluna um
20% miðað við núverandi sam-
bærilegar þotur. Hjá Boeing er
um að ræða 787 „Dreamliner“,
sem mun fljúga sitt fyrsta flug
seinna í ár, og verður tekin í notk-
un á næsta ári. Icelandair var
meðal fyrstu flugfélaga til að
panta þessa fullkomnu gerð, og
fær félagið fyrstu tvær þoturnar
árið 2010. Airbus er með svipaða
gerð í þróun, A350, en hún mun
sennilega ekki fara í sitt fyrsta
flug fyrr en árið 2011.
Það er enginn einn þáttur í
hönnun og smíði flugvéla, sem
veldur því að eldneytiseyðslan geti
minnkað um heil 20%. Talið er að
nýir og endurbættir hreyflar eigi
þar um þriðjungs hlut að máli,
endurbætt flugeðlisfræðileg hönn-
un annan þriðjung, og ný smíða-
efni og kerfi verði einnig með sína
þriðjungs hlutdeild. Boeing 787
verður að 60% til smíðuð úr gervi-
efnum, að langmestu leyti kolt-
refjaefnum, um 21% úr áli, 11%
títaníum og 8% stáli.
Talið er að heildarhlutdeild
flugsins í öllum þeim aðgerðum
mannkyns, sem stuðla að loftfars-
breytingum á jörðinni, sé nú að-
eins um 3,5%, en geti hins vegar
aukist í allt að 5% árið 2050 miðað
við þá aukningu, sem nú er al-
mennt spáð í alþjóðlegum flug-
flutningum.
Meint mengun flugsins
Stórfelldar úrbætur í hönnun
flugvéla minnka eldsneyt-
isnotkun segir Leifur Magn-
ússon
»Hlutdeild flugsins íöllum koltvíoxíð út-
blæstri á jörðinni er að-
eins um 2%, og unnið er
að þróun nýrra þotu-
gerða, sem eyða um
20% minna eldsneyti.
Leifur Magnússon
Höfundur er verkfræðingur.
SÚ var tíð að
hvorki þrifust síma-
sjálfsalar né tré í
miðborg Reykjavík-
ur. Það þótti sjálf-
sagður hluti af kvöld-
skemmtuninni að
skera sundur síma-
snúrur og rífa upp
trjáplöntur og fleygja
þeim á gaddinn. Satt
að segja hélt ég að
þetta væri liðin tíð og
þjóðin orðin sið-
menntaðri því trjá-
gróður hefur fengið
að dafna í borginni
þó enn sé verið að
snúa af honum grein-
ar. En ég sé núna að
ég hef sett kíkinn
fyrir blinda augað að
undanförnu, auðvitað
hefði mér sem íbúa í
miðborginni átt að
vera það ljóst að ekk-
ert hefur breyst í þessum efnum.
Glerflöskur eru mölbrotnar hvar
sem er, svo gangstéttir og garðar
eru þakin glerbrotum og fólk
gengur örna sinna eða ælir þar
sem það er statt hverju sinni, of-
urölvi en í merkjafatnaði. Það sem
vakti mig af þyrnirósarsvefninum
er það að einhverjir hafa verið að
stunda torfæruakstur á Arn-
arhólnum að und-
anförnu og enginn
virðist hafa gert at-
hugasemdir við það,
þrátt fyrir öflugar ör-
yggismyndavélar allt
um kring, því hjólför-
unum fjölgar stöðugt.
Finnst öllum þetta í
lagi nema mér?
Verstu hjólförin eru
frá því fyrr í vetur en
þau voru gerð í rign-
ingartíð og eru því
mjög djúp. Þau liggja
eftir endilöngum Arn-
arhólströðum sem er
gamla þjóðleiðin til
Reykjavíkur og er á
fornminjaskrá. Það
hefur verið breitt milli
hjóla á þessum bíl, lík-
lega verið Hummer
eða einhver slíkur lúx-
usjeppi. Hvað segir
það okkur um þessa
þjóð að hún skuli hafa
ótaldar milljónir til að kaupa slíka
bíla en kann ekki mannasiði? Ég
skammast mín.
Utanvegaakstur
á Arnarhóli
Benóný Ægisson segir ein-
hverja stunda torfæruakstur á
Arnarhólnum
Benóný Ægisson
» Verstu hjól-förin liggja
eftir endilöng-
um Arnarhóls-
tröðum sem eru
á fornminja-
skrá.
Höfundur er íbúi í miðbænum