Morgunblaðið - 09.07.2007, Síða 20

20 MÁNUDAGUR 9. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Eftir Freystein Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
Lýðheilsudeildin, sem Guðjónhefur stýrt í fimm ár, skiptist ífjórar deildir; smitsjúkdóma-og farsóttadeild, en þar á bæ
hafa menn sett sér það mark, að með
ónæmisaðgerðum verði mislingum og
rauðum hundum útrýmt í Evrópu fyrir
2010, deild langvinnra sjúkdóma; meðal
þeirra eru hjarta- og æðasjúkdómar,
krabbamein og geðsjúkdómar, einnig
tóbak, áfengi og manneldi, þriðja deildin
fjallar um heilbrigði barna og mæðra-
vernd og sú fjórða, sem reyndar er stað-
sett í Feneyjum, hefur á sinni könnu fé-
lagslega áhættuþætti í heilbrigðismálum
og aðgerðir til heilsueflingar.
– Er hættan á fuglaflensu að fjara út?
„Baráttan við nýjar farsóttir er eilíf og
snýst um fleira en fuglaflensu. Á síðustu
20 árum hafa vísindamenn fundið 20 ný
smitefni sem geta orðið fólki skaðleg, við
höfum heyrt um ebóla-veiruna í Afríku,
lungnabólguheilkenni og svo fuglaflensu,
en til eru 17 önnur ný smitefni, veirur og
bakteríur.
Flest þessara smitefna eru tengd sam-
skiptum manna og dýra og berast frá
dýrum til manna. Við óttumst stöðugt að
fram komi nýtt flensuafbrigði, hættulegt
mönnum, sem veldur faraldri. Þetta
gerðist 1918 og aftur á fimmta áratugn-
um og svo á þeim sjötta. Nú er svo langt
um liðið að það má telja nær óhjá-
kvæmilegt að við upplifum nýjan heims-
faraldur.
En hvaða veira mun valda honum veit
nú enginn. Og eiginlega ómögulegt að
spá nokkru þar um. Í Evrópu hefur ver-
ið unnið ótrúlegt varnarstarf. Á fundi í
Lúxemborg 2005 kom í ljós að aðeins í
18 Evrópuríkjum höfðu menn undirbúið
einhver viðbrögð við flensuheimsfar-
aldri. Nú eru öll ríkin 53 komin með ein-
hvern varnarbúnað og viðbúnað, mörg
hafa birgt sig upp af flensumeðölum,
eins og Íslendingar hafa gert. Nú eru
flensumeðöl til fyrir nálega 100 milljónir
Evrópubúa. En ástandið er misjafnt eft-
ir ríkjum og því ríður á að þegar til kast-
anna kemur, verði rík samstaða um að
koma lyfjum þangað sem veikin gýs upp
og hefta
framgang hennar sem mest. Vandinn
er hins vegar sá, að það tekur tíma að
þróa
bóluefni og við þekkjum hvorki upphaf
heimsfaraldursins né orsök hans.
Menn telja, að skjót viðbrögð við
fuglaflensutilfellum, bæði í villtum fugl-
um og alifuglum, hafi að minnsta kosti
seinkað því að við fáum heimsfaraldur
yfir okkur. Tilfellin í ár eru færri en í
fyrra. Hvort það er undanhald eða logn-
ið á undan storminum vitum við ekki, en
vísindamenn telja verulegar líkur á
heimsfaraldri og að Evrópa þurfi 1-2 ár í
viðbót til að ná vopnum sínum. Engin
keðja er hins vegar sterkari en veikasti
hlekkurinn og ástandið er vissulega mis-
jafnt. Ef til kemur mun reyna á sam-
kennd og samstöðu; að menn sjái sér
hag í að miðla þeim sem eru verr í stakk
búnir.“
Ekki gott að keyra börnin
en ganga með hundinn
– Það er fleira en flensufaraldur sem
vofir yfir okkur.
„Já, það er margt fleira sem herjar á
okkur. Þar er þó sá munur á, að við
þekkjum óvininn og höfum það í hendi
okkar að bregðast við honum. Og alveg
eins og útrýming lömunarveikinnar í
Evrópu 2002 með bólusetningum gefur
okkur byr í seglin til útrýmingar misl-
ingum og rauðum hundum, er hug-
arfarsbyltingin á bak við minnkun reyk-
inga hvatning til þess að sigrast á öðrum
áhættuþáttum, eins og til dæmis offit-
unni. Offita barna og unglinga hefur þre-
faldast á 20 árum, þá voru 2 til 3 börn í
30 barna bekk of feit, nú eru þau 6 til 8.
Þessi þróun byrjaði í Bandaríkjunum og
Kanada og breiðist nú út um Evrópu.
Við vitum að börn hreyfa sig minna en
áður og um leið neyta þau orkuríkari
fæðu, þannig að brennslan og orkan fara
sitt í hvora áttina. Og ekki bara hjá
börnunum. Við fullorðna fólkið erum
ekki barnanna bezt í þessum efnum. Við
vitum að börn þurfa að hreyfa sig minnst
klukkustund á dag og fullorðnir í hálf-
tíma.
Það er ekki gott að keyra börnin í
skólann og hvert sem er, en fara út að
ganga með hundinn.
Þótt lykillinn að lausninni sé sá sami
og gagnvart reykingum; almenn hug-
arfarsbreyting, þá er lausnin á offitu-
vandanum fjölþættari ef svo má segja,
því hún er ekki einasta fólgin í breyttu
mataræði, heldur þarf breyttan lífsstíl,
auk þess sem skipulagsmál; almennings-
samgöngur og göngu- og hjólreiðastígar,
þarf að taka inn í myndina, svo eitthvað
sé nefnt.“
Margt áunnizt en
fleira kraumar undir
„Eitt atriði er bráðnauðsynlegt, þegar
börnin eiga í hlut og það er að fá fram-
leiðendur ofan af því að nota börn sem
markhóp fyrir auglýsingar, sem halda
óhollustunni að þeim. Og fyrir fullorðna
fólkið eru betri merkingar á matvælum
nauðsynlegar. Við þurfum að ná talsam-
bandi við framleiðendur um fyrra atrið-
ið, en um það síðara eru nú þegar í gangi
viðræður við Evrópusambandið; um
betri merkingar varðandi sykur, salt og
fitu. Stundum benda merkingar til lágr-
ar fitu, en þá er bara meiri sykur í stað-
inn og útkoman enn vitlausari fyrir neyt-
andann ef eitthvað er. Við þurfum minna
salt, sykur og fitu og þegar maturinn
sem við borðum er að langmestu leyti
tilbúinn og hálftilbúinn, eru þessar upp-
lýsingar lykilatriði. Við þurfum líka að
vita að allt áfengi er orkuríkt, þótt engar
upplýsingar sé um það að hafa á umbúð-
unum.“
– Og úrræðin?
„Við eigum að auka neyzlu grænmetis
og ávaxta, auka hreyfingu, taka stigann
frekar en lyftuna og leggja bílnum að-
eins frá áfangastaðnum, það er í raun
ekki mikið mál að ná sér í hálftíma
hreyfingu á dag og þarf ekki að kosta
neitt. Við Íslendingar erum líka lukk-
unnar pamfílar með þá sundaðstöðu,
sem við búum við og býður upp á frábær
og skemmtileg tækifæri til að hreyfa sig.
Okkur finnst þessi atriði liggja ljós
fyrir. Spurningin er, hvernig á að fá al-
menning til þess að átta sig á þeim og
breyta svo til. Áður fyrr reyktu allir alls
staðar, nú reykir enginn neins staðar –
kannski fullmikið sagt, en engu að síður
talandi lýsing á þeirri hugarfarsbreyt-
ingu sem varð. Við þurfum að ná þessu
fram á fleiri heilbrigðissviðum.“
– Hvernig lítur þá heilbrigðisvottorð
Evrópu út?
„Misjafnlega vel á yfirborðinu getum
við sagt. Margt hefur áunnizt, en fleira
kraumar undir.
Algengasta dánarorsökin í Evrópu eru
langvinnir sjúkdómar, 86%; þar af eru
hjarta- og æðasjúkdómar og krabbamein
71%. Þeir eru e
þeim sem af þe
við líka að líta t
þessir sjúkdóm
tryggingakerfið
brigðiskerfið. M
vörnum til hins
einasta að bæta
heldur líka létta
Einn er sá sj
upp í Evrópu, e
og þar er aukið
mest áberandi.
sjúkdómum eft
samþykkt í Hel
starfsmaður sk
Unnsteinsson, k
er að efla áhrif
í því að móta, m
Þátttaka þeirra
á að takast að h
sjúkdóm í fram
heilbrigðisþjón
þjóðfélagið aftu
Einnig er þör
sjúkrahúsmálum
A-Evrópu, þar
með allt að 3.00
starfsfólki. Þar
anna hreint og
Almennt þar
fólks, berjast g
þeim, að það sé
vinnu fólk sem
sjúkrahús en fó
aðra sjúkdóma.
við rök að styðj
antekningar í þ
sem fær hjartat
flugstjórasætið
nota undantekn
fjöldann.“
Guðjón nefni
fækka slysum á
það má fækka s
40% með því að
lista um hverni
gagnvart börnu
fleiri börn druk
til ákveðnari að
Svo tekur umfe
Því nær núllin
Guðjón segir
urnar yfir stórs
Svíar náð beztu
láætlun, sem að
um tíma. En Sv
eyru þjóta og e
un og þegar fra
nær núllinu, hæ
einbeittu sér að
Lykilorðið er
Hann er á síðustu metrunum sem framkvæmdastjóri
lýðheilsudeildar Evrópuskrifstofu Alþjóðaheilbrigð-
isstofnunarinnar í Kaupmannahöfn. Þegar Guðjón
Magnússon kemur í það mark vill hann snúa sér að
ráðgjöf á sviði heilbrigðismála. Hér fæst hann til að
taka forskot á þá sæluna og gefur nýjum heilbrigð-
isráðherra Íslands nokkur ráð eftir kortlagningu á
heilbrigðisvottorði Evrópu eins og hún leggur sig og
lengra í austur en það.
Hvetjandi Guð
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
AÐ ÞREYJA ÞORRANN
Það er auðvitað alveg rétt, semGuðrún Marteinsdóttir, pró-fessor í fiskifræði við Háskóla
Íslands, sagði í fréttum sjónvarps í
gærkvöldi, að með ákvörðun Einars
K. Guðfinnssonar sjávarútvegsráð-
herra um þorskveiðar á næsta fisk-
veiðiári er ekki tjaldað til einnar
nætur. Þetta er grundvallarákvörðun
um að nú skuli reynt fyrir alvöru að
byggja þorskstofninn upp á nýjan
leik. Og í því felst, að ákvörðun um
svo mikinn niðurskurð á þorskveið-
um getur ekki bara verið til eins árs.
Þess vegna verða sjávarþorpin,
sjómennirnir og útgerðarmennirnir
að búa sig undir einhverra ára nið-
ursveiflu í þorskveiðum og vinnslu.
Viðbrögðin hafa ekki verið önnur
en þau, sem búast mátti við. Það var
alveg ljóst frá því að ráðgjöf Hafró
var kynnt, að þetta yrði mjög erfið
pólitísk ákvörðun fyrir ríkisstjórn og
þingflokka hennar. En ríkisstjórnin
stóðst þetta próf. Einar K. Guðfinns-
son sjávarútvegsráðherra tók kjark-
mikla ákvörðun. Hún er þeim mun
erfiðari fyrir hann persónulega að
hann er þingmaður fyrir kjördæmi,
þar sem um mikla hagsmuni er að
tefla fyrir sjávarútveginn. Það verð-
ur ekkert auðvelt fyrir ráðherrann
að koma í sína heimabyggð á Vest-
fjörðum. En hann tók þessa ákvörð-
un og fyrir það á hann skilið virðingu
alþjóðar.
Það er athyglisvert að það eru ekki
sízt sveitarstjórnarmenn, sem draga
upp dökka mynd af framtíðinni. Þeir
ganga raunar lengra í því en tals-
menn sjómanna og útgerðarmanna.
Það er hins vegar alveg ljóst, að þeir
verða að búa sig undir erfiða tíma
ekki bara í eitt ár heldur jafnvel þrjú
ár og kannski lengur. Stjórnvöld
hafa hins vegar haft góð orð um
stuðning við byggðarlögin, þannig að
forráðamenn þeirra eru ekki einir á
báti.
En jafnframt má gera ráð fyrir, að
þeir framsýnni í röðum sveitar-
stjórnarmanna hefjist þegar handa
um að búa byggðarlögin undir þessa
erfiðleika á næsta ári og næstu árum.
Þeir munu leitast við að skjóta fleiri
stoðum undir afkomu byggðarlag-
anna alveg eins og þjóðin öll vann að
því á Viðreisnaráratugnum fyrir
meira en fjórum áratugum að skjóta
fleiri stoðum undir atvinnulífið á
landsvísu.
Vestfirðir eiga ónýtta möguleika í
ferðaþjónustu, sem menn fyrir vest-
an munu örugglega leggjast yfir þeg-
ar í stað til þess að skoða nýja mögu-
leika. Í Borgarfirði stendur yfir mikil
uppbygging á mörgum sviðum vegna
þess að fleiri og fleiri höfuðborgar-
svæðisbúar leita þangað til lengri
eða skemmri búsetu. Snæfellsnesið
er í jaðri þessa uppbyggingarsvæðis
og engin spurning um að þar eru
mörg tækifæri til þess að njóta góðs
af uppbyggingunni í Borgarfirði.
Erfiðleikarnir í sjávarútveginum
eiga þess vegna eftir að verða sjávar-
byggðunum hvatning til þess að
reyna fyrir sér á öðrum sviðum.
FERSKAR HUGMYNDIR
Stefán Þórarinsson, stjórnarfor-maður Nýsis hf., setur fram nýj-
ar og ferskar hugmyndir um fisk-
veiðistjórnun í samtali við Arnþór
Helgason, blaðamann Morgunblaðs-
ins, hér í blaðinu í gær.
Stefán segir: „Kvótakerfið er í
sjálfu sér upphafið að gríðarlega já-
kvæðri efnahagsþróun íslenzks sam-
félags á síðustu tveimur áratugum
tuttugustu aldar, allt fram á þennan
dag … Ég hef verið þeirrar skoðunar
undanfarin ár að við eigum að breyta
kvótakerfinu. Upphaflegum mark-
miðum hefur löngu verið náð en upp-
bygging fiskistofnanna hefur setið
eftir … Við eigum að setja skorður
við kvótaframsalinu og takmarka
hversu lengi menn geta haft umráð
yfir kvótanum. Það er nú ótímabund-
ið. Við eigum að hygla þeim svæðum
á Íslandi, sem eru efnahagslega köld,
þ.e. þeim svæðum, sem hafa ekki
notið góðs af uppsveiflunni … Þess
vegna legg ég til að við látum svæðin
hafa forgang við að nýta þessa sjáv-
arauðlind okkar og jöfnum þannig
lífskjörin í landinu … Ástæða þess
að kvótakerfið hefur ekki skilað okk-
ur betri árangri er fyrst og fremst sú
að við höfum ekki farið að ráðum
fiskifræðinga og ævinlega veitt um-
fram þol fiskistofnanna.“
Síðan segir Stefán Þórarinsson í
þessu athyglisverða samtali:
„Við eigum að afnema aflahlut-
deildina fyrir þorsk og nýta tækifær-
ið þegar við byggjum upp stofnana
aftur til að setja nýjar reglur um
þann viðbótarkvóta sem verður til.
Þannig veitum við fyrirtækjunum
sem ráða nú yfir kvótanum tækifæri
til að laga sig að nýjum aðstæðum.
Við þurfum einnig að setja inn í
kvótakerfið þjóðfélagsleg markmið.
Sem dæmi má nefna að hvert tonn af
kvóta, sem landað er á efnahagslega
köldu svæði, vegi ekki jafnþungt og
sá afli sem landað er þar sem þensl-
an er mest.“
Og enn segir Stefán Þórarinsson:
„Við erum að missa greinina út í eins
konar spákaupmennsku. Kaup og
sala heimilda og hamstur þeirra er
að verða of stór þáttur í daglegum
rekstri … Mörg stærstu fyrirtækin í
sjávarútvegi stunda mikla kvóta-
leigu. Hvers vegna leigja þau frá sér
kvóta ef þau þurfa á meiri veiðiheim-
ildum að halda?“
Það er alveg ljóst að næsta skrefið
í þessum umræðum, nú þegar sjávar-
útvegsráðherra hefur tekið þessa
mikilvægu ákvörðun, er að fjalla um
þær breytingar sem nauðsynlegt er
að gera á kvótakerfinu. Það fer t.d.
ekki á milli mála að þjóðin þolir ekki
lengur kerfi sem er þannig uppbyggt
að einn maður getur lagt heilt
byggðarlag í rúst.
Með hugmyndum sínum hefur
Stefán Þórarinsson lagt grundvöll að
umræðum um framtíð kvótakerfis-
ins.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/