Morgunblaðið - 03.12.2007, Blaðsíða 22

22 MÁNUDAGUR 3. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
É
g veit að það þykir ekki
fínt að hneykslast á
listamönnum. Sumum
finnst slíkt jafnvel
hneykslanlegt. En ég
ætla nú samt að láta mig hafa það.
Tek þó fram áður en lengra er hald-
ið, að ég er ekki á nokkurn hátt að
alhæfa um listafólk og list. Ég er að
tala um eitt ákveðið tilvik, eitt
ákveðið „listaverk“ og einn ákveðinn
„listamann“.
Grátbroslegustu fréttir síðustu
viku voru án efa af unga, íslenska
listamanninum sem olli miklu upp-
námi í Toronto í Kanada með „list-
gjörningi“ sem fólst í því að koma
fyrir eftirlíkingu af sprengju á
menningarsögusafni þar í borg, með
þeim afleiðingum að lögregla var
kölluð til, safninu lokað og þúsundir
manna urðu fyrir barðinu á listinni.
Sjálfur sagði listamaðurinn í viðtali
við Morgunblaðið að viðbrögð fólks-
ins hefðu verið hluti af listaverkinu.
Þau orð hans eru athyglisverð. Fyr-
ir utan að vera kannski í meira lagi
sjálfbirgingsleg eru þau til marks
um að listamaðurinn hafi meðvitað
notað fólkið, án þess að láta það vita
– hvað þá að fá beinlínis leyfi – sem
efnivið í listaverkið sitt. Að nota
annað fólk er hámark siðleysisins.
En kannski var þetta bara hugs-
unarleysi ungs manns. Umræddur
„listamaður“ er ekki nema 24 ára,
og líklega verður það virt honum til
vorkunnar.
Hann sagði ennfremur í viðtali við
Morgunblaðið á föstudaginn að
hann hefði með verkinu verið að feta
í fótspor Marcels Duchamps, sem
varð frægur fyrir að stilla upp kló-
setti og kalla það listaverk. Mun-
urinn er þó sá, að verk Duchamps
kom ekki illa við nokkurn mann
(raskaði í mesta lagi hugmyndum
einhverra um hvað sé list – og það er
gott og gilt).
Listamaðurinn íslenski bætti því
svo við, að með því að setja skúlp-
túrinn (af sprengjunni) „í annað
samhengi“ hafi skúlptúrinn hætt að
vera skúlptúr og orðið að sprengju.
Þetta er einfaldlega rangt. Sprengja
er hlutur sem getur sprungið og
valdið skaða og jafnvel manntjóni.
Skúlptúr getur ekki gert slíkt, og
breyting á samhengi getur ekki
breytt eðli efnisins sem skúlptúrinn
er gerður úr.
Það sem hér að ofan er nefnt
bendir allt til þess að blessaður
listamaðurinn ungi hafi kannski svo-
lítið ofvaxnar hugmyndir um lista-
verk og mátt þeirra, og að þetta of-
mat hafi nú orðið til þess að hann
gæti endað í fangelsi. Þó er rétt að
nota hér tækifærið og höfða til vel
þekkts umburðarlyndis Torontobúa
og biðja þá að sýna sjálfhverfum og
skammsýnum íslenskum listamanni
skilning.
Hann nefndi líka – í Frétta-
blaðinu, held ég – að „listaverkið“
hafi haft eitthvað með að gera
breytt viðbrögð fólks við sprengju-
hótunum eftir hryðjuverkin í
Bandaríkjunum fyrir sex árum. Ja,
ég segi nú bara eins og Ameríkanar:
Döö!
Allt vekur þetta gamalkunnar
spurningar um inntak og hlutverk
listarinnar í samfélaginu, og ekki úr
vegi að nota tækifærið og velta þess-
um spurningum fyrir sér rétt eina
ferðina. Ég skal viðurkenna að þetta
eru ekki frumlegar vangaveltur,
fjarri því.
Það hefur löngum verið mörgum
listamanninum hjartfólgið að ýta
smáborgaranum út úr fastskorð-
uðum veruleika hans. Róta í hug-
myndaheimi hans og „vekja hann til
umhugsunar.“ Listamenn hafa um
langan aldur tuggið þessa klisju, og
eru enn að því. En hvenær ganga
þeir of langt?
Jú, þegar þeir fara að nota fólk,
valda því tjóni eða meiða það, þá er
of langt gengið. Það er allt í lagi að
róta við hugmyndum fólks, og ég
held að flest fólk sé ákaflega opið
fyrir að láta róta við hugsun sinni.
Tökum dæmi af klósettskál of-
annefnds Duchamps. Hún hafði ef-
laust mikil áhrif á hugmyndir fólks
um list. En Duchamp notaði ekki
fólk við að búa til þetta listaverk, og
hann olli engum tjóni með því.
„Listamaðurinn“ íslenski í Tor-
onto, sem hér um ræðir, sýndi aftur
á móti fólki lítilsvirðingu, notaði það
til að ná sínu eigin markmiði (að búa
til list) og olli beinlínis skaða sem á
ekkert skylt við að róta við við-
teknum hugmyndum smáborg-
aralegs samfélags.
Það má svo ennfremur velta því
fyrir sér hvaða hvatir geti legið að
baki uppátæki á borð við meintan
„listgjörning“ íslenska listamanns-
ins. Er það sköpunarþrá? Ef til vill.
En þar sem ætla má að listamað-
urinn hafi vel gert sér grein fyrir því
hvaða afleiðingar verkið myndi hafa
– koma róti á líf og fyrirætlanir
fjölda manns – er ekki út í hött að
álykta að hin eiginlega hvöt að baki
verkinu hafi verið drottnunargirnd.
Löngun til að sýna vald sitt.
Gott og vel, margir eru haldnir
drottnunargirnd og vísast getur
maður fengið „kikk“ út úr því að
beita annað fólk valdi. En það er
harla ómerkilegt að fá útrás fyrir
svona hvatir með því að koma óorði
á listir og listafólk.
Og þó, það er ef til vill of djúpt í
árinni tekið að tala um drottn-
unargirnd; kannski var þetta ekki
annað en ómæld sjálfhverfa. Þess
eru jú dæmi að listamenn séu
kannski svolítið í sjálfhverfari kant-
inum, ekki satt?
Svo má auðvitað velta því fyrir
sér hvort ekki sé réttlætanlegt að
færa fórnir fyrir listina? Mega ekki
listamenn gera ýmislegt sem enginn
óbreyttur almúgamaður kæmist
upp með?
Ég verð víst að viðurkenna að ég
hef aldrei skilið þá hugsun að lista-
mönnum leyfist, í nafni listarinnar,
eitt og annað sem aðrir mega ekki
gera. Ég kemst aldrei yfir þá hugs-
un að þetta sé afsökun fyrir sjálf-
hverfu og frekju. Enda hef ég oft
verið sakaður um að hafa ekkert vit
á listum, og jafnvel að vera öfund-
sjúkur út í fólk með frumlega hugs-
un.
Mér til afbötunar segist ég hafa
það prinsipp að ekkert geti verið
meira um vert en virðing fyrir
manneskjum. Jafnvel ekki list eða
„frumleg hugsun.“ Og ég er alveg
sannfærður um að það er hámark
siðleysisins að nota annað fólk án
þess að fá hjá því heimild fyrst.
List og
siðleysi
» Þar sem ætla má að listamaðurinn hafi vel gertsér grein fyrir því hvaða afleiðingar verkið
myndi hafa er ekki út í hött að álykta að hin eig-
inlega hvöt að baki verkinu hafi verið drottn-
unargirnd. Löngun til að sýna vald sitt.
BLOGG: kga.blog.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
HÉR á árum áður var aðstoð við
fatlað fólk einungis byggð á ölm-
usu. Fatlað fólk ýmist flakkaði á
milli bæja eða var sett niður á bæi
sem hreppsómagar.
Algengt var að það
þyrfti að betla til að
eiga í sig og á. Fatlað
fólk átti þannig lífs-
gæði sín og lífskjör al-
gjörlega undir góð-
mennsku annarra. Nú
er öldin önnur og
ásamt því að búa við
traust velferðarkerfi
kveða lög og stjórn-
arskráin á um rétt
manna til þjónustu.
Þannig segir í lögum
um málefni fatlaðra að
markmið þeirra sé að
tryggja fötluðu fólki skilyrði til að
lifa eðlilegu lífi og taka þátt í þjóð-
félaginu til jafns við aðra.
Samt er það deginum ljósara, öll-
um þeim sem á einhvern hátt koma
að málefnum fatlaðra, að það er
eitthvað stórkostlegt sem vantar
upp á til að réttindi þeirra séu
tryggð og þeim séu búin almenni-
leg skilyrði til að teljast fullgildir
þátttakendur í þjóðfélaginu. Þetta
gildir ekki bara um fatlað fólk á Ís-
landi heldur út um allan heim og
því hafa Sameinuðu þjóðirnar
brugðist við með nýjum alþjóð-
legum sáttmála til að tryggja rétt-
indi fatlaðra. Sá sáttmáli var und-
irritaður fyrir Íslands hönd í lok
mars á þessu ári.
Síðastliðið sumar gerði ég rann-
sókn á því hvað fólk með þroska-
hömlun veit um réttindi sín. Í
framhaldinu bjó ég til námskeið
fyrir fólk með þroskahömlun, sem
fjallar um réttindi þeirra og er nú
kennt í Fjölmennt. Flestum okkar
finnst sjálfsagt að geta ráðið því
hvaða fötum við klæðumst, hvað við
fáum okkur að borða, hvenær og
hversu oft við förum í bað og svo
framvegis. Okkur þykir einnig
sjálfsagt að ráða ferðum okkar
sjálf, ráðstafa peningunum okkar
að eigin geðþótta og velja hvað við
gerum í frítíma okkar. Þá þætti
okkur líklegast fráleitt að þurfa að
sæta því að einhver annar réði því
hvar við ættum að búa eða með
hverjum. Því miður eru þessi dæmi
lýsandi um þær að-
stæður sem margt
fatlað fólk býr við á
Íslandi í dag.
Sem þroskaþjálfi og
laganemi verð ég oft
hissa á því hversu
himinn og haf skilur
oft milli réttinda fatl-
aðra í orði og á borði.
Hver á að gæta rétt-
inda þeirra sem ekki
geta það á eigin spýt-
ur? Í lögum er kveðið
á um fyrirkomulag
réttindagæslu á þann
hátt að trúnaðarmaður
fatlaðra er skipaður á hverju svæði
til að treysta réttindi fatlaðs fólks á
heimilum þess á sviði einkalífs og
meðferðar fjármuna. Á starfssvæði
Reykjavíkur og Reykjaness starfar
einn trúnaðarmaður í fullu starfi en
þar býr meirihluti fatlaðs fólks Ís-
landi. Vandséð er hvernig ein
manneskja á að geta uppfyllt þetta
hlutverk og ljóst að réttaröryggi
þess fatlaða fólks sem þarna býr er
ekki tryggt.
Svæðisskrifstofur málefna fatl-
aðra gegna því hlutverki að veita
fötluðu fólki og aðstandendum þess
þjónustu samkvæmt lögum um
málefni fatlaðra. Hins vegar er því
svo farið að þessi sama stofnun sér
um að meta þjónustuþörfina, veita
þjónustuna, hafa eftirlit með henni
og þar að auki þarf hún að halda
sig innan ákveðins fjárhagsramma.
Stenst slík skipan lög? Er hægt að
útkoman verði með öðru yfirbragði
en ölmusu? Alls staðar er þess
gætt að ekki sé farið út fyrir fjár-
hagsrammann en minna kveður að
því að fylgst sé með því hvort rétt-
indi fatlaðs fólks til þjónustu séu
virt. Ofan á þetta bætast svo
skammarlega lág laun þeirra, sem
ráðast til þessa starfa, sem gerir
það ennþá erfiðara að gera kröfur
um gæði þeirrar þjónustu sem veitt
er. Þegar breytt var frá skipan
ölmusu, yfir í að tryggja réttindi
fatlaðs fólks til þjónustu, er eins og
gleymst hafi að uppfæra hugs-
unarháttinn til samræmis.
Aðrar þjóðir hafa löngum litið
landið okkur öfundaraugum.Við er-
um rík þjóð í örum vexti með
sterkt velferðarkerfi. Við eigum að
geta staðið miklu betur að þjónustu
við fatlað fólk, tryggt réttindi þess
og búið því full lífsgæði. Það eru
mannréttindi fatlaðs fólks að við
notum sameiginlegt velferðarkerfi
okkar til að veita því stuðning í
samræmi við þarfir og gera þannig
hverjum einstaklingi kleift að lifa
og starfa í samfélaginu á eigin for-
sendum. Það er á ábyrgð okkar
allra að breyta þeim rótgrónu við-
horfum að fötlun sé harmleikur.
Þess í stað eigum við að fagna fjöl-
breytileikanum í allri sinni mynd
og hafa metnað til þess að auka
lífsgæði fatlaðs fólks á öllum svið-
um.
Ég sé þennan nýja sáttmála
Sameinuðu þjóðanna sem tækifæri
fyrir okkur til að vakna til vitundar
um hlutverk okkar sem fyrirmynd
annarra þjóða og skapa samfélag
þar sem góð þjónusta er við-
urkennd sem réttur fatlaðs fólks.
Samfélag þar sem allir eru metnir
að verðleikum og allir fá tækifæri
til að vaxa og dafna á eigin for-
sendum.
Gleymdist að uppfæra
hugsunarháttinn?
Helga Baldvinsdóttir
Bjargardóttir skrifar um
réttindi fatlaðs fólks
» Þegar breytt varfrá skipan ölm-
usu í að tryggja rétt-
indi fatlaðs fólks til
þjónustu er eins og
gleymst hafi að upp-
færa hugsunarhátt-
inn til samræmis.
Helga Baldvinsdóttir
Bjargardóttir
Höfundur er þroskaþjálfi
og laganemi.
ÞÓTT rætt hafi verið um það
opinberlega hvort fórnarlömb
mansals sé að finna hér á landi þá
hafa opinberir aðilar, utan í einu
tilviki nýverið, ekki staðfest að svo
sé. Hins vegar hafa
aðilar sem starfa fyrir
ýmis frjáls fé-
lagasamtök og stofn-
anir hitt þau fyrir í
starfi sínu. Mansal er
meðal þeirra glæpa
sem hvað erfiðast hef-
ur reynst að uppræta,
ekki síst vegna þess
hve föst tök glæpa-
mennirnir hafa á
fórnarlömbum sínum
og þess hve treglega
gengur að fá almenn-
ing til að horfast í
augu við að þetta er staðreynd.
Á nýlegum fundi samstarfsaðila
í þriggja ára tilraunaverkefni, sem
miðar að samvinnu milli Norð-
urlanda og Eystrasaltsríkja til að
koma á stuðningsúrræðum og
vernd fyrir fórnarlömb mansals í
kynlífsiðnaði, kom það berlega
fram að mansal teygir anga sína
hingað. Á fundinum staðfestu m.a.
fulltrúar Alþjóðahúss, Kvenna-
athvarfs, Stígamóta, lögreglunnar
og félagsþjónustunnar að þeir
hefðu talað við fórnarlömb man-
sals hér á landi og í öllum tilvikum
voru þau fleiri en eitt. Þetta var
fullyrt þrátt fyrir að beitt væri af-
markaðri og þröngri skilgreiningu
á mansali og tekið mið af gátlista
sem Norðmenn hafa sett saman til
aðstoðar þeim sem líklegt er að
hafi, starfs síns vegna, afskipti af
fórnarlömbum mansals.
Væntanlega hefur fólk mjög
mismunandi hug-
myndir um hvað man-
sal er. Flestir setja
það í samband við
frelsissviptingu, of-
beldi, þvingun og
skipulagða glæpa-
starfsemi. Allt þetta á
vissulega við en mik-
ilvægt er að gera sér
grein fyrir því að
samkvæmt Palermo-
viðaukanum um man-
sal, sem gerður var
við samning Samein-
uðu þjóðanna gegn
skipulagðri glæpastarfsemi, sem
og samningi Evrópuráðsins um að-
gerðir gegn mansali, skiptir sam-
þykki einstaklingsins ekki máli ef
beitt er þeim aðferðum sem þar
eru taldar upp. Þess vegna skiptir
ekki máli hvernig það bar til að
kona er í vændi eða veitir aðra
kynlífsþjónustu, ef einhver hag-
nýtti sér bága stöðu hennar til
þess að leiða hana út í það.
Á öllum Norðurlöndum öðrum
en Íslandi hefur verið gerð að-
gerðaáætlun til aðstoðar fórn-
arlömbum mansals. Svíþjóð hefur
að vísu enn ekki lagt fram sína
áætlun en það verður gert nú í
desember. Brýnt er að sem fyrst
verði gengið frá slíkri aðgerða-
áætlun hér á landi enda afar brýnt
að vernda og aðstoða fórnarlömb
mansals eins og framast er unnt.
Skal í þessu sambandi enn vísað
til Palermo-viðaukans, en þar seg-
ir m.a. að stjórnvöld skuli vinna í
samvinnu við frjáls félagasamtök
og aðrar viðeigandi stofnanir og
einkaaðila til þess að tryggja fórn-
arlömbum mansals ráðgjöf og upp-
lýsingar um réttarstöðu þeirra á
tungumáli sem einstaklingurinn
skilur. Enn fremur verður ekki
séð að ríki geti fullgilt samning
Evrópuráðsins um aðgerðir gegn
mansali ef þau bjóða engin úrræði
til aðstoðar fórnarlömbum man-
sals. Nauðsynlegt er að bjóða
fórnarlömbum mansals raunhæf
stuðningsúrræði, hvort sem um
ræðir félagsleg eða lagaleg úrræði,
svo þau geti aftur náð fótfestu í
lífinu og tekið þátt í samfélaginu á
ný.
Um mansal á Íslandi
Margrét Steinarsdóttir skrifar í
tilefni af 16 daga átaki gegn
kynbundnu ofbeldi
» Brýnt er að semfyrst verði gengið
frá slíkri aðgerða-
áætlun hér á
landi …
Margrét Steinarsdóttir
Höfundur er lögfræðingur
Alþjóðahúss.