Morgunblaðið - 10.02.2008, Page 26

á átakasvæðum
26 SUNNUDAGUR 10. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
– Það hefur verið tilfinningaþrungin
stund?
„Það var hræðilegt. Fullorðnir
menn voru í ekkasogum. Þeir höfðu
þurft að skilja eftir samstarfsfólk,
fólk sem við höfðum leigt hjá, vini og
kunningja. Það var ólýsanlega erfitt
að fara svona, við vissum ekkert hvað
myndi gerast en grunaði hið versta.“
– Varðandi málefni Kósóvó varð
úrræðaleysi vestrænna ríkja smám
saman nöturlegt. Funduð þið það
ekki á eigin skinni?
„Jú og mér fannst það rosalega erf-
itt. Ég skammaðist mín fyrir að geta
ekki gert meira. Viðbrögð mín voru
held ég dæmigerð: ég gaf allt sem ég
gat; svefnpokann minn, peysur og
stakka og teppi sem ég átti. Mér leið
svo sem ekkert betur á eftir. En ég
varð að gera þetta.
Nató hóf síðan loftárásir á Kósóvó
rúmri viku síðar. Það var erfitt að fá
upplýsingar um gang mála um leið og
við vorum komin úr héraðinu. Við
urðum líka að fara varlega í að
hringja í fólk, við hefðum getað komið
því í vandræði. Það var í nógu erfiðri
aðstöðu fyrir. Þess í stað fórum við
strax að aðstoða fólk, enda hófst
flóttamannastraumurinn strax út úr
héraðinu. Þetta er það góða við ÖSE.
Stofnunin er sveigjanlegri en aðrar
stofnanir, það var hægt að gjörbreyta
eðli starfsins á þremur dögum. Fyrst
við vorum ekki lengur vopna-
hléseftirlitssveit fórum við að hjálpa
flóttamönnum með SÞ og fleirum.
Þarna fékk ég mína eldskírn sem
blaðafulltrúi og fór í fyrsta alvöru-
viðtalið í beinni útsendingu á CNN.
Ég var með skræpóttan hálsklút í við-
talinu og nokkrum dögum síðar bauð
stöðin mér aftur í viðtalsþátt og eina
skilyrðið var að ég væri með klútinn.
Það segir kannski sitt um eðli sjón-
varpsins.
Hættulegt að tala
rangt mál á röngum stað
Við vorum í Makedóníu meðan á
loftárásum Nató stóð en fórum svo
strax aftur inn í Kósóvó. Það var
mjög tilfinningaþrungið. Þegar við
fórum vissum við heldur ekki betur
en við kæmum þangað aldrei aftur.
Pristína er ekki fallegasta borg í
heimi og ástandið þar var ekki beysið.
Samt held ég að ég hafi aldrei verið
jafnfegin að koma á nokkurn stað aft-
ur.“
– En þarna voru Serbar búnir að
ráðast til atlögu og myrða Kósóvó-
Albana í stórum stíl?
„Já, þeir voru að fara þegar við
komum. Andrúmsloftið var þanið.“
– En gerðuð þið ykkur ljóst hvað
hafði gengið á?
„Já, en kannski ekki umfang þess.
Byggingin sem við höfðum verið í stóð
enn uppi, þótt búið væri að ræna úr
henni öllu steini léttara. En það var
ljóst frá fyrstu stundu að það var að
byrja uppgjör milli þjóðernishópa. Og
um leið og við höfðum komið okkur fyr-
ir fóru að streyma að Albanar og Serb-
ar og ásakanirnar féllu á báða bóga.
Sumt starfsfólk okkar var ásakað um
hryllilega glæpi. Þá tók við feiknaleg
vinna að reyna að komast að hinu
sanna. Við urðum að láta nokkra
starfsmenn fara því það lék of mikill
vafi á því hvað þeir hefðu verið að
gera.“
– Var þá ekki áfall að kynnast í ná-
vígi þessari heift og langvinna hatri
milli Serba og Albana?
„Jú, það var rosalega erfitt.“
– Var það kúltúrsjokk?
„Ég held að kúltúrsjokkið hafi falist í
að koma aftur til Norðurlanda. Flestum
finnst mjög erfitt að koma úr svona um-
hverfi og á stað þar sem verið er að
karpa um smáatriði. Í Kósóvó var bara
of mikið að gera til að fá kúltúrsjokk.
Maður bara hellir sér út í að reyna að
skilja aðstæður og bregðast við þeim. Til
dæmis þarftu að hugsa vel um allt sem
þú segir og gerir. Þú getur ekki bara
farið út og heilsað fólki á máli þarlendra,
ef maður talar rangt mál á röngum stað
er voðinn vís. Það var reyndar maður
drepinn við slíkar aðstæður. Honum
varð á að spyrja til vegar á vitlausu máli
og var skotinn á staðnum. Það er
kannski svolítið hrikalegt hvað maður er
fljótur að venjast þessu öllu. Og skilja
það.“
– Skilja hatrið og heiftina?
„Já. Ég geri mér bara grein fyrir
því núna þegar við erum að tala um
þetta. Manneskjan hefur svo ótrúlega
hæfni til að aðlagast þessu vonda
líka.“
Ómæld ást og hatur
Urður var í Kósóvó í eitt og hálft ár
á vegum ÖSE.
„Eftir það ætlaði ég að fara að lifa
„eðlilegu lífi“ og fór til Kaup-
mannahafnar fyrir Morgunblaðið.
Það var svo sem fínt en allt í föstum
skorðum og fljótlega var ég farin að
ferðast á Balkanskaga. Ég fór tvisvar
til Belgrad, þegar Milosevic féll og
svo aftur þegar hann var handtekinn.
Í seinna skiptið var mikil spenna og
fótboltabullur um allt sem börðu
blaðamenn. Svo það sem átti að vera
rólega árið mitt var það nú aldrei. –
Loks fór ég aftur til Bosníu fyrir ÖSE
og var þar í tvö ár. Þá endurnýjaði ég
kynni við staði sem ég hafði verið á
1995.
Balkanskaginn er dálítið í anda
Miðjarðarhafslanda. Þar eru miklar
tilfinningar, mikið hatur en líka mikil
ást, það er mikið af öllu. Líka mikið
stolt. Það er engin lognmolla. Þetta er
allt heillandi, náttúrfegurðin og mús-
íkin. Það er bara svo mikið drama þar.
Og ég heillaðist upp úr skónum.“
– Þetta drama, það býr þá jafnvel í
hverri manneskju sem þú hittir og
kynnist?
„Já, það getur hver sem er sagt þér
slíkar sögur. Að elska til dauða. Það er
mikil væntumþykja en hún getur líka
snúist upp í banvænt hatur.
Erfiðast við Bosníu er hve hægt
gengur að fá þjóðarbrotin til að vinna
saman í alvöru. Við vorum til dæmis að
reyna að bæta skólakerfið, þar sem
börnum er kennt að önnur þjóðarbrot
séu glæpamenn. Tilraunir til umbóta
gengu ágætlega upp að vissu marki en
svo var komið að vegg og málinu varð
ekki bifað lengra. Það var mjög sárt að
horfa upp á að ráðamenn skyldu nota
þjóðernishyggjuna til að hafa af al-
menningi möguleika á að lifa mann-
sæmandi lífi.“
Af einræðislýðræði
Síðustu árin hefur Urður þó fengist
við allt annað umhverfi en í Bosníu.
Hún hefur einkum verið að gegna
kosningaeftirliti í Austur-Evrópu á
vegum ÖSE. Hvernig kom það til?
„Ég gat ekki verið í Bosníu að eilífu.
Mér var bent á að starf væri laust við
kosningaeftirlitið. Og svo allt í einu var
ég komin til starfa hjá ÖSE í Varsjá.
Ég var reyndar minnst þar heldur á
eilífum ferðum um Austur-Evrópu.
Ég er búin að fara til allra ríkja gömlu
Austur-Evrópu nema Tadjíkistan, og
það hefur verið ótrúlega gaman og
áhugavert að koma til landa eins og
Georgíu, Hvíta-Rússlands og
Kasakstans.“
– Er ekki forvitnilegt að koma sem
starfsmaður við kosningaeftirlit inn í
þessi Austur-Evrópuríki sem eru í svo
mikilli pólitískri deiglu?
„Jú, ég kom til dæmis beint inn í
appelsínugulu byltinguna í Úkraínu
og rósabyltinguna í Georgíu. Og til
Kírgistans bæði fyrir og eftir byltingu
þar.“
– Þarna kynnistu í návígi fólki sem
er að upplifa dramatískar breytingar
á eigin stjórnmálakerfi. Hvernig er
það?
„Það var ótrúleg upplifun og æsti
upp blaðamanninn í mér. Kosninga-
eftirlit snýst um lýðræðisþróun, og
um grundvallarspurningar á borð við
afstöðu manna til lýðræðis. Kosninga-
eftirlitið hefur oft verið gagnrýnt fyrir
að þar séu Vesturlönd að troða sínum
gildum upp á Sovétríkin. En gömlu
Sovétríkin og síðan ríkin sem spruttu
upp úr þeim skuldbundu sig til að
virða þessi gildi. Þegar Sovétríkin
hrundu áttuðu ráðamenn sig á að
betra væri að setja tiltekin lýðræð-
isstefnumið á blað. Þeir skrifuðu því
upp á að þeir myndu halda lýðræð-
islegar kosningar með tilteknum
hætti, virða mannréttindi og svo fram-
vegis. Og það eru þessar skuldbind-
ingar sem kosningaeftirlitið vinnur
samkvæmt.“
– En þið eruð að takast á um þessa
hluti við menn á hverjum stað í mis-
munandi stöðum?
„Já, það er það sem eftirlitið hefur
verið að gera. Og þá grípa kannski
sumir til orðalags eins og að tala um
„stýrt lýðræði“.“
– Og hvað er það fyrir nokkuð?
„Ég veit það varla, sumir tala líka
um einræðislýðræði, með vísan til
þess að lýðræði sé eitt og sér ekki nóg,
heldur þurfi járnaga svo að allt fari
ekki úr böndunum …
Þú heyrir bara hvílík della þetta er.
Ég fer ekkert ofan af því að fólk vill
lýðræði. Það vill mannréttindi. Það
eru bara engin tvö lönd eins. Og það
er hollt að kynnast því.“
– Manstu einhver dæmi þess hvern-
ig þessar lýðræðishugmyndir rekast á
siðvenjur á viðkomandi stað?
„Ég gæti nefnt suma staði í Mið-
Asíu. Þar er að vissu leyti stjórnkerfi
eins og við þekkjum, stjórnarskrá,
forseti og ríkisstjórn. En síðan er
þetta gamla stjórnkerfi sem nefnist
akímat, sem eru í raun bara gömlu
öldungaráðin, nokkur hundruð
manna ráð skipuð gömlum körlum
með sítt hvítt skegg og hatt. Þegar við
fórum að tala um æskilegar breyt-
ingar á stjórnarskránni var okkur
bent á að viðkomandi breytingum
yrði fyrst að ná fram í öldungaráð-
unum. Þaðan gætu þær svo gengið
upp goggunarröðina og loks yrði
stjórnarskráin löguð að því sem öld-
ungaráðin væru búin að ákveða. Svo
við sáum að við þyrftum kannski að-
eins að hugsa betur hvað mætti gera
hér. Stundum þarf að taka tvö skref
aftur á bak fyrir eitt fram.
Ísland mikið fram að færa
Þessi langa dvöl á átakasvæðum
hefur kannski fyrst og fremst kennt
mér að taka hlutum með jafnaðargeði
og ekki of hátíðlega,“ segir Urður.
„Eða jafnaðarógeði, eins og einn koll-
egi minn á Mogganum sagði stund-
um.“
– Nú er eins og áherslur í utanrík-
isþjónustu Íslendinga séu að breytast
á allra síðustu misserum?
„Þegar ég var að kynna mér starfið
leist mér strax mjög vel á hve margt
nýtt væri að gerast í ráðuneytinu,
mikið af ungu fólki og nýjar áherslur
sem ég vil starfa eftir. Því þetta snýst
ekki um kokteilboð; utanríkismál snú-
ast um ímynd Íslands og hvaða gildi
við Íslendingar viljum leggja áherslu
á. Sem lýðræðisþjóð sem virðir mann-
réttindi höfum við heilmikið fram að
færa, til dæmis í friðargæslu. Friðar-
og öryggismál snúast nefnilega líka
um mannréttindi, lýðræði og það að
efnahagurinn sé í lagi.
Þegar fólk hefur í sig og á og helstu
réttindi þess eru virt þá eru miklu
minni líkur á að til ófriðar komi. Á
sama hátt verða spilling og mannrétt-
indabrot fyrr eða síðar til þess að upp
úr sýður.“
Ólga Leigusali Urðar í herbergi
hennar í Kosovo. Serbneskir her-
menn höfðu ruðst þar inn og um-
turnað öllu.
Mikilsmetinn kosningaréttur Síðustu kosningarnar sem Urður fylgdist
með fyrir ÖSE voru í Georgíu í janúar 2008. Kjósendur í höfuðborginni
Tbilisi urðu að gera sér að góðu að bíða lengi eftir að kjósa.
Á rósturvegum Ljósmyndari ÖSE í Kosovo tekur mynd af flóttafólki í mars
1999. Appelsínugulu jepparnir voru einkennismerki eftirlitssveita ÖSE.
Á vettvangi stórviðburða Urður ljósmyndar mótmæli eftir forsetakosn-
ingarnar í Úkraínu í nóvember 2004, appelsínugulu byltinguna svokölluðu.
Klár í upptöku Þau eru orðin æði mörg sjónvarpsviðtölin sem Urður gaf í
tengslum við kosningar, hér er hún í Skopje í Makedóníu.