Morgunblaðið - 02.03.2008, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2. MARS 2008 39
einnig átt við um menningarstofnanir og án efa
orðið til þess að þær eru í dag betur reknar en þær
voru áður fyrr. Góður og aðhaldssamur rekstur má
þó ekki verða til þess að hin eiginlegu markmið list-
arinnar og menningarlegrar framþróunar tróni
ekki efst á forgangslistanum. Stofnanirnar verða
að þjóna menningunni en ekki öfugt – þær mega
m.ö.o. ekki nota menninguna til að viðhalda sjálfum
sér með sem ódýrustum hætti.
Innan menningarinnar er flóra þess sem fram-
leitt er jafnfjölbreytt og annarsstaðar í þjóðlífinu.
Þar þrífast bæði góðir hlutir og vondir, metnaðar-
lausir og háleitir.
Mestu máli skiptir þó að í menningunni sé að
eiga sér stað starf sem í felst raunveruleg frum-
sköpun. Þar þarf að vera skilyrðislaust svigrúm
fyrir hið óvænta svo nýjar hugmyndir kvikni og
ferskir straumar verði til. Listsköpun sú er menn-
ingin byggist á má ekki sligast eða ganga sér til
húðar með sífelldum endurtekningum.
Á síðustu áratugum hefur hlutverk listrænna
stjórnenda breyst umtalsvert. Listrænum stjórn-
anda samtímans, hvort sem hann vinnur í leikhúsi,
á listasafni, með sinfóníuhljómsveit eða öðrum hlið-
stæðum menningarstofnunum, dugir ekki lengur
að hafa „einungis“ framúrskarandi listræna sýn.
Ein brýnasta krafa samtímans gagnvart listræn-
um stjórnendum af öllu tagi er sú að þeir afli fjár-
magns – kunni til verka við fjáröflun. Önnur brýn
krafa er um innsýn í rekstrarumhverfi og kunnáttu
á því sviði. Þessar kröfur eru uppi jafnvel þótt list-
rænir stjórnendur starfi með framkvæmdastjóra
sér við hlið. Vitaskuld eru slíkar kröfur, þ.e. varð-
andi þekkingu á markaðs- og rekstrarmálum, ekk-
ert til að kvarta yfir. Þvert á móti. En þó einungis
að því gefnu að þekking á menningunni sé jafn-
framt helsti styrkur viðkomandi aðila.
Hér á landi er það fyrst og fremst hlutverk
stjórnvalda; ríkis og sveitarstjórna; að ráða list-
ræna stjórnendur yfir hinar ýmsu menningar-
stofnanir. Nú þegar flestir eru sammála um að
samdráttur sé yfirvofandi vegna minna peninga-
streymis í samfélaginu ríður á að þessir opinberu
aðilar átti sig á mikilvægi þess að setja hin listrænu
gæði og menningarlegan metnað ofar öðru. Sam-
félag sem hugsanlega horfist í augu við samdrátt
þarf enn frekar á því að halda að fjárfesta í fram-
sækinni menningu og frumlegri sköpun, heldur en
samfélag þar sem þensla ræður ríkjum. Ástæðan
er sú að í skapandi þáttum menningarinnar – í
hinni eiginlegu frumsköpun – koma fram þeir
þættir sem hafa fleytt mannsandanum lengst fram
á við frá örfófi alda.
Þessi staðreynd á ekki einungis við um menn-
ingu og listir. Vísinda- og tækniþróun er til að
mynda nákvæmlega sömu lögmálum háð. Sem
dæmi má taka þá ákvörðun sem stjórnvöld tóku
beggja vegna járntjaldsins á tímum kalda stríðsins
um að koma manni út í geiminn og síðan alla leið til
tunglsins. Hugmyndin var í hugum flestra fráleit á
þeim tíma sem hún var sett fram. En um leið og
hún var orðin að markmiði í sjálfu sér hófst gríð-
arlega flókin hugmyndavinna á ótrúlegustu sviðum
sem að lokum gat af sér leið til að ná þessu fjarlæga
markmiði. En það var ekki nóg með það. Ferlið
sem slíkt gat líka af sér ólíklegustu uppgötvanir
sem enn þann dag í dag setja mark sitt á okkar
daglega líf. Sem dæmi má nefna allskyns efni, svo
sem trefjaefni, er nú þjóna hversdagslegum til-
gangi, tækninýjungar á sviði fjarskipta í gegnum
gervihnetti, ljósmyndunar og þannig mætti lengi
telja.
Framfarirnar urðu sem sagt ekki einungis til
þess að fleyta örlitlu broti mannkyns út í geiminn;
þær urðu einnig til þess að fleyta hversdagslífi
heildarinnar áfram svo um munaði. Allt þetta gerð-
ist án þess að nokkur gæti séð það fyrir – án þess
að nokkuð af því sem var uppgötvað væri upp-
haflega í sjónmáli.
Eðli hins skapandi máttar
M
annsandinn er þeirrar náttúru
að geta þreifað sig áfram á
ókunnugri stigu með undra-
verðum hætti. Sá eiginleiki er
grundvöllur alls þess sem er
skapandi; í sköpun felst það að
búa eitthvað til úr engu. Ef enginn hefði haft trú á
getu mannsandans til frumsköpunar í gegnum tíð-
ina hefðu framfarir vísast orðið litlar. Bestu tón-
skáld heimssögunnar hefðu ekki valdið straum-
hvörfum, menn hefðu ekki haft ánægju af því að
taka djörfustu myndlistarmennina í sátt með tíð og
tíma, né heldur rita seinni tíma fræðigreinar um
byltingarkenndar bókmenntir sem enginn kunni
að meta er þær voru skrifaðar.
Við megum ekki gleyma að þeir skapandi þættir
er mynda menninguna eru jafnframt þeir þættir er
drífa samfélagið áfram sem heild. Fyrsta skref
allra framfara er fólgið í fullkomlega óáþreifanlegu
verðmæti – í góðri hugmynd. Og það er hlutverk
þeirra sem stýra menningunni að skapa þann jarð-
veg er þarf til að góðar hugmyndir nái fótfestu á
metnaðarfullan hátt.
Íslenskar menningarstofnanir verða að hafa
hugmyndafræðilega framþróun að leiðarljósi í
sinni vinnu, jafnframt því að huga að fjáröflun og
rekstrarþáttum. Þótt gamlar, þekktar, eða jafnvel
mjög vinsælar hugmyndir séu allra góðra gjalda
verðar og góðar vísur aldrei of oft kveðnar, dugar
ekki að reka metnaðarfullt menningarlíf einvörð-
ungu á endurteknu efni, hvort heldur sem það á
uppruna sinn hér eða annarsstaðar. Íslenskar
menningarstofnanir verða að vera þess umkomnar
að skapa eitthvað nýtt og taka þá áhættu sem í því
felst. Ekki mun allt sem verður til fyrir slíkan til-
verknað lifa áfram, en þótt ekki verði til nema eitt
og eitt tímamótaverk er það ómetanlegt. Þegar allt
kemur til alls eru það yfirleitt slík meistaraverk er
flokkast sem þjóðargersemar er til langs tíma er
litið, þau verða ómetanleg er meðalmennskan er
gleymd og grafin.
Að þessu sögðu má heldur ekki gleyma því að
góðar hugmyndir eru ekki endilega dýrari í fram-
kvæmd heldur en vondar hugmyndir. Framsækin
sköpun getur notið gríðarlegra vinsælda og jafn-
framt skilað efnahagslegum hagnaði. Um það eru
mörg dæmi á sviði menningar, nægir að nefna Bítl-
ana úr poppmenningunni, fyrrnefndan Michelang-
elo úr fyrri tíð, marga seinni tíma rithöfunda,
myndlistarmenn og flytjendur klassískrar tónlist-
ar.
Sú gagnrýna hugsun sem er mannsandanum
eiginleg og iðulega finnur sér farveg í menningu er
svo öflugt tæki til að skoða heiminn að hvorki hið
opinbera né viðskiptalífið hefur efni á að horfa
framhjá henni – og því síður þær menningarstofn-
anir sem beinlínis hafa það hlutverk að þjóna list-
unum.
Merkingarleysið má ekki taka listina og menn-
inguna yfir og því síður má umgjörðin verða hið
ráðandi afl í skapandi ferli. Í staðinn fyrir að setja
sköpunarferlinu mörk eiga stofnanir menningar-
innar að fjarlægja takmarkanir og ýta undir að
skref séu tekin út í óvissuna. Menningarpólitísk
stefnumótun verður að tryggja frelsi mannsandans
og um leið framgang nýrra hugmynda og frekari
framfara. Að öðrum kosti er stoðunum kippt undan
þeim öra vexti sem menningarframleiðsla hefur
verið í og allri þeirri atvinnusköpun sem henni hef-
ur fylgt.
» Íslenskar menningarstofnanir verða að hafa hugmynda-fræðilega framþróun að leiðarljósi í sinni vinnu, jafnframt
því að huga að fjáröflun og rekstrarþáttum. Þótt gamlar, þekkt-
ar, eða jafnvel mjög vinsælar hugmyndir séu allra góðra gjalda
verðar og góðar vísur aldrei of oft kveðnar, dugar ekki að reka
metnaðarfullt menningarlíf einvörðungu á endurteknu efni,
hvort heldur sem það á uppruna sinn hér eða annarsstaðar.
rbréf
Reuters
Björk Mannsandinn er þeirrar náttúru að geta þreifað sig áfram á ókunnugri stigu. Sá eiginleiki er grundvöllur alls þess sem er skapandi; í sköpun felst það að búa til eitthvað úr engu.