Fréttablaðið - 18.04.2009, Qupperneq 23

LAUGARDAGUR 18. apríl 2009 23
UMRÆÐAN
Jóhann J. Ólafsson
skrifar um stjórnar-
skrána
Háværar kröfur eru um það hér á landi
að endurskoða Stjórn-
arskrá Íslands. Þess-
ar kröfur mögnuðust
um allan helming við
bankahrunið. Menn gerðu sér ljóst
að hrun fjármála- og efnahags-
kerfis jafn þróaðs ríkis og Ísland
er orðið, er ekki neinn einangrað-
ur atburður, heldur á hann rætur
og orsakir vítt og breitt í þjóðfé-
laginu.
Orsakanna er að leita í miklu sið-
rofi, sem hefur myndast á löngum
tíma og ágerst. Menn gera kröfu
um algjöra nýsköpun þjóðfélags-
ins. Nýtt Ísland, þar sem gallar
fortíðarinnar verði sniðnir af og
látnir róa.
Það er því ekki óeðlilegt að
mönnum verði litið til grundvall-
ar stjórnskipunar landsins, Stjórn-
arskrárinnar, og spyrji hvað megi
betur fara. Sérstaklega stöðvast
athugunin við þrískiptingu rík-
isvaldsins, þ.e. löggjafarvaldsins
(Alþingi), framkvæmdarvalds-
ins (ríkisstjórn) og dómsvaldsins
(dómstólarnir).
Brengluð valdahlutföll
Vegna þingræðisreglunnar hafa
valdahlutföll milli þessara þriggja
þátta ríkisvaldsins brenglast og
framkvæmdarvaldið orðið lang
sterkast og ber nú ægishjálm yfir
hinum tveimur þáttunum. Það
sem þessu veldur er í fyrsta lagi
að samkvæmt þingræðisreglunni
getur Alþingi fellt hvaða ríkis-
stjórn sem einfaldur meirihluti
þess ákveður og í öðru lagi geta
ráðherrar verið þingmenn og
setið á Alþingi. Afleið-
ing þessa tvenns er sú
að fyrst er myndaður
meirihluti þingmanna
á Alþingi, sem mynd-
ar ríkisstjórn og ver
hana falli. Á þennan
hátt renna löggjafar-
og framkvæmdarvald,
Alþingi og ríkisstjórn
saman, þar sem hið
síðastnefnda er ráðandi
aðilinn.
Þingræðisreglan hefur þann
sögulega bakgrunn erlendis að
takmarka vald konungs. Í Evrópu
voru einvaldskonungar og til að
takmarka vald þeirra voru mynd-
uð þing. Þessi þing komu þingræð-
isreglunni á svo að konungarnir,
sem voru yfirmenn framkvæmd-
arvaldsins gátu ekki skipað ráð-
herra eða ríkisstjórn í andstöðu
við þjóðþingið.
Þegar Hannes Hafstein varð
fyrsti ráðherra á Íslandi 1904,
innleiddi hann þingræðisregluna
enda var danskur konunugur yfir
Íslandi.
Framkvæmdarvaldið takmarkar
vald löggjafans
Í Bandaríkjunum var aldrei tekið
upp þingræði. Þeir höfðu brotist
undan yfirráðum enska konungs-
ins með hervaldi, svo þingræðið
var óþarft þar. Í staðinn er forset-
inn (í stað erfðakonungs) valinn af
þjóðinni í almennri kosningu.
Þar sem við Íslendingar höfum
ekki erfðakonung frekar en
Bandaríkamenn þarf Alþingi ekki
að takmarka vald forsætisráð-
herrans. Í rauninni hefur þetta
algjörlega snúist við hér á landi.
Framkvæmdarvaldið takmark-
ar vald löggjafans, sem er orðin
afgreiðslustofnun. Aðeins laga-
frumvörp ríkisstjórnarinnar kom-
ast í gegn um þingið með örfáum
undantekningum. Allflest frum-
vörp eiga uppruna sinn hjá ríkis-
stjórninni, sem er farin að virka
sem „neðri deild þingsins“, eða
þingið sem „efri deild ríkissjórn-
arinnar“.
Sumir hafa lagt til að við förum
bandarísku leiðina og kjósum for-
seta beinni kosningu, hann til-
nefni síðan sjálfur ráðherra sína
án atbeina þingsins og sé jafn-
framt forsætisráðherra landsins.
Með þessari aðferð myndu velj-
ast mjög sterkir og fyrirferðar-
miklir forystumenn, en misbrestir
gætu einnig orðið miklir. Áhættan
eykst.
Meiri valddreifing
Á Íslandi er ríkjandi hefð fyrir
meiri valddreifingu. Hugsa mætti
sér að ríkisstjórnin öll yrði kosin
beinni kosningu. Þá myndi maður
bjóða sig fram sem forsætisráð-
herra. Hann myndi einnig bjóða
fram meðráðherra sína, sem yrðu
þá kosnir með honum. Með þess-
ari aðferð myndu kjósendur fá
að vita hverjir yrðu ráðherrar og
hver stefna ríkisstjórnarinnar yrði
eftir kosningar.
Sá sem keppti við hann um hylli
kjósenda til að verða forsætisráð-
herra yrði á sama hátt að sýna
hverja meðráðherra hann velur.
Þetta fyrirkomulag veitir kjósend-
um miklu betri sýn á það hverja
þeir eru að kjósa og hvaða stefnu
þeir, sem ná kjöri, munu fylgja
fram eftir kosningar.
Ekki er ólíklegt að sá sem vill
láta kjósa sig forsætisráðherra
myndi taka mið af pólitískri sam-
setningu Alþingis við val samráð-
herraefna sinna í þeim tilgangi að
ná betra samstarfi við þingið. Þá
er spurning hvort kosning Alþing-
is og ríkisstjórnar eigi að fara
fram á sama tíma eða mismun-
andi tímum?
Ráðherrar mættu ekki sitja á
Alþingi jafnframt og ef alþing-
ismenn yrðu kosnir yrðu þeir að
segja af sér þingmennsku.
Löggjafinn yrði miklu óháðara
framkvæmdarvaldinu og öfugt.
Alþingi myndi stjórna með laga-
setningu og væri miklu sjálfstæð-
ara til að krefja ríkissjórnina,
framkvæmdarvaldið, upplýsinga
um hvernig það framkvæmir fyr-
ir mæli og stefnu Alþingis eða lög-
gjafarvaldsins.
Til þess að þingræðisreglan
hyrfi ekki algjörlega mætti setja
það ákvæði í stjórnarskrá að
Alþingi gæti vikið ríkisstjórn frá
með t.d. 2/3 hluta atkvæða og látið
kjósa nýja ríkisstjórn. Líklegra
yrði að Alþingi myndi sitja út kjör-
tímabilið og einnig ríkisstjórn-
in þar sem kjör þeirra yrðu ekki
háð hvert öðru. Meiri festa yrði í
stjórnarfarinu.
Meiri samkskipti yrðu á milli
Alþingis og ríkisstjórnar þar sem
störf beggja byggðist á meiri sam-
skiptum sjálfstæðari aðila en áður.
Verkaskipting yrði ákveðnari og
hreinni.
Umboð eflist
Menn segja oft að Alþingi sé æðsta
valdastofnun landsins. Vissulega
hefur það með löggjafarvaldinu
mikil völd. Ekki má þó gleyma því
að Alþingi þiggur völd sín frá kjós-
endum.
Þar sem valddreifing ríkir er
ekki hollt að leggja allt of mikla
áherslu á hver sé valdamestur,
heldur stefna meira að jafnræði
og góðum samskiptum. Þar sem
ríkisstjórnin væri kosin beinni
kosningu af þjóðinni, eflist umboð
hennar.
Samþykki ráðherra ásamt sam-
þykki forseta Íslands veitir lögum
frá Alþingi lagagildi eins og nú er.
Til þess að styrkja framkvæmd-
arvaldið til jafnvægis væri rétt að
veita ráðherra einum heimild til að
fresta undirskrift sinni og senda
lög aftur til Alþingis til endurskoð-
unar.
Alþingi gæti þá endurskoð-
að lögin og samþykkt þau aftur
með auknum meirihluta, eða hætt
við lagasetninguna. Einnig gæti
Alþingi samþykkt lögin aftur með
breytingum.
Þar sem aukinn meirihluti
Alþingis væri fyrir lögunum yrði
ráðherra skylt að samþykkja þau
í seinna skiptið. Forseti Íslands
einn hefði áfram heimild til að vísa
lögum til þjóðaratkvæðagreiðslu
eins og nú er í 26. gr. stjórnar-
skrárinnar. Þessi regla myndi auka
vandvirkni í allri lagasetningu og
öryggi gagnvart landsmönnum.
Meira jafnræði
Með þessum breytingum yrði
komið á meira jafnræði með tveim-
ur þjóðkjörnum valdastofnunum
þjóðfélagsins, löggjafarvaldi og
framkvæmdarvaldi. Þessar valda-
stofnanir þyrftu að vinna meira og
betur saman og ná samkomulagi.
Það þýðir meiri umræður fyrir
opnum tjöldum, meira gagnsæi,
svo að almenningur gæti betur
fylgst með atburðarásinni.
Þessar hugmyndir sem bornar
eru fram til skoðanaskipta má ekki
líta á sem endanlegar, heldur ein-
ungis tilraun til að örva umræðu
um endurbætur á stjórnskipun-
inni.
Höfundur er stórkaupmaður.
Stjórnarskrá Íslands
Hugsa mætti sér að ríkisstjórn-
in öll yrði kosin beinni kosn-
ingu. Þá myndi maður bjóða
sig fram sem forsætisráðherra.
Hann myndi einnig bjóða fram
meðráðherra sína, sem yrðu
þá kosnir með honum.
JÓHANN J. ÓLAFSSON
Pantaðu ráðgjöf á landsbankinn.is,
í útibúinu þínu eða í síma 410 4000