Morgunblaðið - 01.10.2008, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 1. OKTÓBER 2008 35
„ÞAÐ eru stór orð að segja að ég sé
Shakespeare-sérfræðingur. Ég las enskar
bókmenntir í Oxford og vann mjög mikið
með verk Shakespeares og skrifaði um
þau, en skrifaði ekki doktorsritgerð um
þau,“ segir Tobias Munthe dramatúrg sýn-
ingarinnar. „Macbeth þekki ég eins og lóf-
ann á mér og hef stúderað verkið í þaula.
Við Hallur og Vignir og fleiri úr vinnu-
smiðjunni hittumst nokkrum sinnum í byrj-
un og fórum ítarlega í gegnum verkið. Við
vildum skoða þemu verksins gegnum
tungumálið. Það tók okkur langan tíma og
mikla vinnu að fara í gegnum verkið,
skoða strúktúrinn og finna þemun. Á þeim
byggjum við textann. Við endursköpuðum
textann eftir þeim hugmyndum sem við
fundum í upprunalega textanum og vildum
nota. Ég held að við höfum sýnt af okkur
talsvert heilbrigt virðingarleysi. Shake-
speare er svo oft settur upp á mjög gam-
aldags og íhaldssaman hátt, orð fyrir orð,
rétt eins og verkin hans væru safngripir
en ekki lifandi sviðslist. Við færum persón-
ur til í verkinu – sumar renna saman í eitt,
við bætum nýjum við og sleppum öðrum.
Við gáfum Duncan konungi til dæmis út-
lenda konu, sem er ekki í upprunalega
textanum. Hvers vegna? Jú, verkið er
skrifað fyrir skoskan kóng, James fyrsta
Englandskonung, sem var líka James sjötti
Skotakonungur. Umgjörðin eru pólitískar
deilur og karlaveröld feðraveldisins. Okk-
ur fannst það ekki áhugavert efni að vinna
úr og vildum leggja áherslu á það heim-
ilislega og fjölskylduaðstæður persónanna.
Við vildum vera með herra og frú Mcduff,
herra og frú Macbeth og herra og frú
Duncan. Við sköpum konu úr þremur karl-
persónum, köllum hana Rósu og byggjum
hana á þeim Ross, Angus og Mentieth. Við
vildum hafa hana útlenda því það er al-
gengt mynstur í heiminum í dag. Í okkar
gerð verksins er henni kennt um morðið á
Duncan.
Þrátt fyrir þessar tilfærslur er þetta
Macbeth í kjarna sínum, maðurinn sem
hafði allt til að bera til að verða góður og
gegn og metnaðarfullur höfðingi, en lét
hégóma og græðgi eiginkonu, annarrar
manneskju, eyðileggja þau áform.“
Þrír karlar = ein kona
Enginn sérfræðingur? Tobias Munthe.
» „Ég held að við höfum sýnt
af okkur talsvert heilbrigt
virðingarleysi.“
GRÍÐARLEG hjátrú hefur fylgt
leikritinu Macbeth og fólk hef-
ur haldið að með því einu að
nefna nafn verksins í leikhúsi
kalli það yfir sig ógæfu. Þess
vegna er leikritið í sumum
leikhúsum einfaldlega kallað
skoska leikritið, Macbee eða
eitthvað álíka. Þá er vandi á
höndum þegar nefna þarf
hjónin Macbeth og Lafði Mac-
beth, og hafa þau jafnvel verið
kölluð Mac-hvað sem hann/
hún nú heitir, fyrir utan hið
augljósa, skoski kóngurinn og
skoska drottningin.
Vei, ó vei
Allt á þetta rætur að rekja til
þess að einhver, einhvers stað-
ar, einhvern tíma, sagði að
Shakespeare hefði notast við
galdur alvöru norna við smíði
verksins og þannig fengið þær
upp á móti sér. Þær hafi þá
lagt þá bölvun á verkið að
væri það nefnt í leikhúsi
myndi sýningin verða ónýt, og
alls konar óhöpp og jafnvel
dauði myndu plaga leik-
húsfólkið.
Það er ekki að því að spyrja að
ótal sögur eru til sem „sanna“
þetta.
Önnur saga segir að hjátrúin
hafi sprottið af því að leikhús í
fjárhagsvandræðum hafi oft
ætlað að bjarga sér frá dauða
með því að setja þetta vinsæla
leikrit upp, en ekki tekist, og
því hafi Macbeth verið þeirra
síðasta sýning. Það hafi ýtt
undir hjátrúna um vandræðin
sem gætu hlotist af skoska
kónginum. En vei, ó vei […
með gleði og létti], það eru til
aðferðir til að snúa álögunum
við, en það fer þó allt eftir ein-
stökum leikurum hvernig sá
galdur þarf að vera. Sumum
hefur til dæmis gagnast að
verjast álögunum með því að
yfirgefa herbergið eða sviðið
þar sem nafnið var nefnt,
banka þrisvar á dyrnar, og fara
svo með texta úr Hamlet um
leið og einhver bauð viðkom-
andi inn aftur.
Þrjá hringi kringum
leikhúsið
Michael York sneri á álögin
með því að yfirgefa leikhúsið í
snatri, um leið og hann heyrði
einhvern muldra nafn verksins,
og tók þá manneskju með sér.
Þá þurftu þau að ganga þrjá
hringi kringum leikhúsið
[… ekki fylgir sögunni hvort
það er réttsælis eða rangsælis,
sem hlýtur að vera grundvall-
aratriði], hrækja yfir vinstri öxl
sér, bregða fyrir sig klámkjafti
í smástund, og bíða svo þar til
þeim væri boðið inn aftur.
Að hrækja yfir
vinstri öxl og
klæmast
Það eru þrír litir í þessari sýningu: svart,hvítt og rautt, sem stendur þá fyrirsaur, sæði og blóð. Það eru þau elementsem við erum að vinna með bæði í verk-
inu og í lúkkinu. Og þetta er mjög áberandi bæði í
búningum, umgjörð og vonandi í sögunni líka,“
segir leikstjórinn og leikarinn Stefán Hallur Stef-
ánsson um vinnusmiðju-uppsetningu á einu af
meistaraverkum Shakespeares, Macbeth, í
Smíðaverkstæðinu. Við hlið hans stendur hinn
leikstjórinn, Vignir Rafn Valþórsson, en þeir fé-
lagar hafa lengi starfað saman, stofnuðu m.a. leik-
félagið Vér morðingjar en það „ásetur sér að setja
upp ögrandi og framsæknar sýningar.“
Við horfum yfir leiksvið Macbeths, öllu heldur
leikgólfið, á hráu Smíðaverkstæðinu. Stólar fyrir
áhorfendur eru klæddir í svarta plastpoka því
blóðið flæðir vissulega í verkinu, eins og menn
vita. Það mun svo sannarlega flæða í þessari upp-
færslu, í tuglítravís, að sögn Stefáns. Þeir Vignir
eru myrkir á svip þegar þeir segja frá blóðsúthell-
ingum, enda hafa þeir legið yfir Macbeth með
hópi ungra leikara í marga mánuði, verki sem
segir af sjúklegri valdagræðgi, svikum og morð-
um. Stefán fær hið eftirsóknarverða hlutverk
hershöfðingjans og morðingjans Macbeths.
Við tyllum okkur við barinn, þ.e. veitingasölu
Smíðaverkstæðisins, umkringdir leikmunum.
Stefán kemur færandi hendi með kaffibrúsa sem
duga myndi tíu manns, og gengur vel á kaffið á
meðan spjallað er um Macbeth. Macbeth, Mac-
beth, það má alveg segja það eins oft og menn
vilja. Stefán og Vignir eru ekki hjátrúarfullir,
kalla Macbeth ekki „skoska leikritið“ og virðast
ekki trúa því að verkið færi þeim, sem setja það
upp, ógæfu.
Allir fyrir einn …
Nú er þetta afrakstur vinnusmiðju, hvað er
vinnusmiðja?
Stefán: „Eins og við lítum á það er hún suðu-
pottur af fólki sem er að vinna að sameiginlegu
markmiði og er að reyna að finna leiðirnar að því
markmiði …“
Vignir: „… saman. Saman er kannski lyk-
ilorðið, frekar en að einn sé að stjórna. Allir fyrir
einn og einn fyrir alla.“
Stefán segir leikhópnum hafa verið hóað saman
í vor, allt leikurum sem starfa við Þjóðleikhúsið.
Leikararnir lásu allir upphaflega textann eftir
Shakespeare í íslenskri þýðingu, köfuðu ofan í
verkið og greindu það, þ.e. reyndu að komast að
kjarnanum í verkinu, hver sagan í rauninni sé. Út
frá þeirri greiningu hafi svo verið ráðist í að búa
til leikgerð að verkinu, þar sem sýn leikaranna á
það sé komið á framfæri. „Það að skera dálítið
niður textann er í rauninni afleiðing af því, frekar
en að taka fyrirfram gefna ákvörðun um að vilja
ekki hafa eitthvað af því það sé of langt,“ útskýrir
Stefán. Frekar sé skorið af til að skýra, sýnt frek-
ar en sagt.
Eruð þið ekkert hræddir þá við Shakespeare-
sérfræðinga og -besserwissera?
Vignir: „Jú, algjörlega. Þetta sem við erum að
setja á svið … ef þú kemur og þekkir söguna í
þaula og sögu leikritsins, þá áttu örugglega eftir
að fá smá hland fyrir hjartað. En við erum að
segja söguna Macbeth, sem Shakespeare bjó til,
frekar en að sviðsetja leikritið.“
Hvað þýðingar varðar segir Stefán þrjár þýð-
ingar til á Shakespeare, eftir Helga Hálfdan-
arson, Matthías Jochumsson og Sverri Hólm-
arsson, (Sverrir skrifaði prósaútgáfu fyrir
Íslensku óperuna.) Þýðing Matthíasar hafi orðið
fyrir valinu. „Okkur fannst hann ná þessari
greddu sem okkur finnst vera í verkinu,“ segir
Stefán.
Ekki lengur á sokkabuxum
Vignir segir að aðkoma Tobiasar hafa breytt
heilmiklu, hann hafi stúderað verk Shakespeares
og þekki afar vel til hans. Hefði hópurinn t.d. tek-
ið upp á því að snara texta Helga yfir á nútíma-
íslensku hefði það verið hálfgerð uppgjöf gagn-
vart textanum. Textinn sé hryggjarstykkið.
Stefán: „Það dýpkar svo mikið textann að vera
með mann (Tobias) sem er með upprunalega text-
ann dálítið mikið á hreinu og tengingar Shake-
speares í önnur verk líka.“
Vignir bendir á að verkið hafi verið skrifað fyrir
400 árum, þegar leikhúsið hafi í raun verið þannig
að maður gekk inn á svið, talaði og gekk svo af því
aftur. Jafnvel á sokkabuxum. Þannig sé það ekki
lengur. Verkið sé efniviður til að vinna úr.
Annar af tveimur dramatúrgum (leiklist-
arráðunautum) uppfærslunnar, Tobias Munthe,
eyddi lunganum af sumrinu með Stefáni í að
skrifa leikgerðina, út frá hugmyndum vinnusmiðj-
unnar, köstuðu þeim sín á milli. Leikhópurinn
fékk svo á endanum það hlutverk að gera leik-
gerðina að lifandi frásögn.
Stefán veifar mikið gormaðri leikgerðinni á
meðan á leikgerðinni stendur og er augljóslega
stoltur af afrakstrinum. T.d. hafi einræða Mac-
beths verið stytt þónokkuð, til að ná kjarnanum
enn betur.
Það má því búast við hröðum og kraftmiklum
Macbeth?
Vignir: „Já, algjörlega.“
Morgunblaðið/Golli
Einn fyrir alla, allir fyrir einn Stefán Hallur og Vignir Rafn ásamt leikhópnum.
Saur, sæði og blóð
Blóðugur og stórsyndugur Macbeth hlífir engum á Smíðaverkstæðinu. Helgi Snær Sigurðsson
ræddi við leikstjóra, leikara og dramatúrg um þessa fyrstu uppfærslu Þjóðleikhússins
á hinu margfræga og magnaða leikverki Williams Shakespeares.