Náttúrufræðingurinn - 2006, Síða 26

Náttúrufræðingurinn
Elstu leifar arnarbeykis hafa
fundist í setlögum í Þórishlíðarfjalli
í Selárdal í Arnarfirði og í Botni í
Súgandafirði, en lög þessi eru um
15 milljón ára gömul. Yngri leifar
hafa síðan fundist í setlögum í
Dufansdal í Fossfirði inn úr Arnar-
firði og í fjallinu Töflu ofan Ketils-
eyrar í Dýrafirði, en lögin eru talin
um 13,5 milljón ára gömul. Þetta
eru að mestu blaðleifar, blöð og
blaðför, en að auki eru nokkur ald-
in og fræ. Mest hefur fundist af lauf-
blöðum í Þórishlíðarfjalli (7-9.
mynd) og í Töflu (10. mynd) en ald-
in eru algengust í setlögunum í
Botni (9. mynd). Til er mikill fjöldi
eintaka í safni Náttúrufræðistofn-
unar Islands frá Selárdal, Botni og
Töflu. Að auki eru allmörg eintök í
Náttúrufræðisafni Svía (Naturhi-
storiska Riksmuseet í Stokkhólmi).
Eftirfarandi lýsing á laufblöðum,
aldinum og fræjum er byggð á þess-
um eintökum. Steingervingunum
var flestum safnað á síðustu öld af
Jóhannesi Áskelssyni, Finnboga
Jónsssyni, Helga Guðmundssyni,
Samúel Jónsssyni, Sveini Jakobs-
syni, Birgi Kjaran, Sigurði S. Jóns-
syni, Axel Kaaber, Michael A. Akh-
metiev, Leifi A. Símonarsyni og
samstarfsmönnum hans, og á síð-
ustu 5 árum af Thomas Denk og
Friðgeiri Grímssyni.
Lýsing
Laufblöðin eru einstrengja og með 5 til
12 mm langan stilk (6. mynd). Blaðkan
er 55 til 233 mm löng, 24 til 121 mm
breið, oftast samhverf. Blöðin eru flest
mjó- til breiðlensulaga, en sjaldan egg-
laga, öfugegglaga eða aflöng. Hlutfallið
lengd á móti breidd er 1,36 til 2,83. Blað-
oddurinn er odddreginn eða hvass og
blaðbotninn ávalur til oddmjór, en
sjaldan hjartalaga. Aðalstrengjakerfi
blaðanna er einstrengja (pinnate) með
einn aðalstreng eða miðstreng. Hann er
beinn, oftast með sikksakk stefnu í efri
fjórðungi blaðsins. Alls rísa 15-21 par af
hliðarstrengjum undir 72-30° horni út
frá miðstrengnum og er bilið á milli
þeirra 4-15 mm. Oftast eru 6 til 8 pör af
86
hliðarstrengjum á hverja 5 cm mið-
strengs, en fæstir verða þeir 4 og flestir
13. I smávöxnum blöðum liggja hliðar-
strengirnir mun þéttar en í stórvöxnum
blöðum. Þeir ná alla leið út í blaðrönd-
ina og enda þar £ tannoddi og því er um
tannlægt (craspedodromous) æðakerfi
að ræða (6. mynd). Blaðröndin er tennt
með tennur meðfram allri blaðröndinni.
Þær eru hvassar og er botnlægur (neðri)
hluti þeirra lengri en sá oddlægi (frem-
ri). Blaðröndin á milli tanna er bein eða
s-laga. Einfaldir eða klofnir þverstreng-
ir rísa flestir hornrétt út frá hliðar-
strengjunum. Þverstrengirnir eru 3 til 8
á hvern sentimetra af hliðarstreng í stór-
um blöðum (lengri en 150 mm) og 6 til
16 í minni blöðum (50 til 100 mm löng).
Hornstrengir eru allþykkir í saman-
burði við þverstrengina og rísa hornrétt
út frá þeim. Hornstrengir og smástreng-
ir mynda vel afmarkaða og reglulega
blaðreiti sem eru fjögurra- til sexhliða.
Aldinin eru með stilk sem er allt að 21
mm langur og 2-3 mm breiður (6.
mynd). Neðri (fjarlægari) hluti stilksins
er eilítið útþaninn, en tengihluti aldins-
ins er stuttur. Aldinin eru 18-26 mm
löng og 10,5-16,8 mm breið og hlutföll
lengdar og breiddar eru 1,25-1,86. Þau
eru mjóegglaga, egglaga til breiðegg-
laga, þó er aldinbotninn breiðávalur eða
eilítið skarpávalur. Fleiri en 20 krókar
eru á hverri loku. Krókarnir eru breið-
astir við botn og mjókka fram í hvassan
odd. Þeir stefna að oddlægum (efri)
hluta lokunnar eða eru afturbeygðir.
Krókamir eru í reglulegum röðum á
botnlægum (neðri) hluta lokunnar.
Fræin eru 12-17 mm löng og 6-10
mm breið. Hlutfall lengdar og breiddar
er 1,5-2,3. Fræin eru breiðust neðan
miðju og eru því mjóegglaga (vængir
ekki með) og þríhliða. Fræoddurinn er
hvass og mjókkar fram í griffil (6.
mynd). Fræin hafa greinilega vængi
sem liggja meðfram efstu tveim þriðj-
ungum fræsins. Aðeins má sjá einn eða
tvo vængi á hverju eintaki, líklega
vegna samþjöppunar fræjanna í setlög-
unum.
Arnarbeyki OG
AÐRAR TEGUNDIR
Ekki er því að leyna að laufblöð af
þeirri gerð sem hér eru talin til arn-
arbeykis (Fagus friedrichii) eru tölu-
vert margbreytileg. Þannig lýsti Jó-
hannes Áskelsson2-3 þremur mis-
munandi gerðum af beykiblöðum
úr Þórishlíðarfjalli og taldi þau til
tegundanna Fagus antipofii Heer,
Fagus deucalionis Unger og Fagus cf.
ferruginea Aiton. (járnbeyki). M.A.
Akhmetiev og samstarfsmenn hans5
nefndu beykiblöð úr sömu setlög-
um Fagus cf. grandifolia Ehrhart.
foss. (ameríkubeyki) og Fagus cí.fer-
ruginea Aiton. foss. Þá lýstu Leifur
A. Símonarson og samstarfsmenn
hans7-8 sambærilegum beykiblöðum
úr Töflu og töldu til Fagus sp. eða
járnbeykis (Fagus ferruginea Aiton).
Beykitegundin Fagus deucalionis
Unger er formtegund þar sem teg-
undalýsingin var upphaflega byggð
á aldinum og fræjum frá síðólígósen
til ármíósen í Mið-Evrópu og því
ætti ekki að nota þetta tegundaheiti
yfir laufblöð.22'23 Fagus grandifolia
Ehrhart (samheiti fyrir Fagus ferrug-
inea Aiton) eða ameríkubeyki er
núlifandi tegund og því er ekki við
hæfi að nota tegundarheitið um út-
dauða formtegund þar sem grein-
ingin er eingöngu byggð á lýsingu
laufblaða.24 Blöðum þessum hefur
einnig verið lýst sem Fagus antipofii
Heer, en það virðist ljóst að stein-
gerðu blöðin frá Þórishlíðarfjalli og
Töflu eru greinilega frábrugðin
Fagus antipofii Heer (2. tafla). Lýsing
tegundarinnar Fagus antipofii er
byggð á steingerðum eintökum úr
síðólígósen setlögum frá Kazakhst-
han25 26 og er náskyld, ef ekki sam-
bærileg við útdauðar evrópskar teg-
undir sem hafa verið taldar til Fagus
castaneifolia Unger, Fagus pristina
Saporta og Fagus saxonica Kvacek &
Walther27. Þessar útdauðu tegundir
eru frábrugðnar arnarbeyki (Fagus
friedrichii) í blaðformi þar sem þau
eru flest öll aflöng-egglaga til odd-
baugótt eða öfugegglaga, blöðin eru
minni og lengra bil er á milli hliðar-
i