Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 36

Náttúrufræðingurinn
Fræin eru um 15,5 mm löng og 8,5
mm breið (6. mynd). Hlutfall lengdar og
breiddar er því nálægt 1,86. Fræin eru
breiðust neðan miðju og með þverskor-
inn botn. Þau eru egglaga, en voru upp-
haflega þríhliða áður en þau þrýstust
saman vegna setlagafargs. Fræoddur-
inn er frekar ávalur og snubbóttur og
ekki ber mikið á griffli. Vængir liggja
niður á við meðfram efri hluta fræsins.
Hrútabeyki og
AÐRAR TEGUNDIR
Islensk beykiblöð, sem hér eru talin
til hrútabeykis (Fagus gussonii), hafa
áður fyrr verið talin til fleiri en einn-
ar tegundar. Guðmundur G. Bárðar-
son1 nefndi tvær beykitegundir úr
setlögunum í Mókollsdal og voru
þær ákvarðaðar af Svíanum A. G.
Nathorst og talin til tegundanna
Fagus antipofii Heer og Fagus macro-
phylla Unger. Einnig lýstu Walter L.
Friedrich og samstarfsmenn hans
beykiblöðum úr sömu setlögum og
nefndu Fagus sp. án þess að ákvarða
þau til tegundar4, en Denk1’ taldi þessi
blöð tilheyra Fagus antipofii. Teg-
undalýsing Fagus antipofii er byggð á
eintaki úr setlögum frá efri hluta
ólígósen í Kazakhstan25 og eru blöð
þessarar tegundar töluvert frábrugð-
in þeim beykiblöðum sem hafa fund-
ist í síðmíósen setlögum hér á landi;
blöðkuformið er annað, hlutfall
lengdar og breiddar er ólíkt og fjöl-
di og þéttleiki hliðarstrengja ekki sá
sami (2. tafla). Þá töldu M. A. Akh-
metiev og samstarfsmenn hans stein-
gerð laufblöð frá Hrútagili tilheyra
núlifandi tegund, Fagus orientalis Lip-
sky, sem vex í Litlu Asíu.5 Þar sem ís-
lensku laufblöðin tilheyra formteg-
und, sem var upphaflega lýst úr jarð-
lögum, er varla unnt að ákvarða þau
til núlifandi tegundar.24 Formfræði-
leg einkenni benda til þess að ís-
lensku laufblöðin séu innan marka
breytileikans hjá hrútabeyki frá síð-
míósen. Helsta einkenni tegundar-
innar er öfugperulaga botnlægur
hluti (neðri hluti) blöðkunnar.38'39
Hrútabeyki líkist mjög núlifandi
skógarbeyki (Fagus sylvatica L.) frá
Evrópu og Vestur Asíu, en einnig
Fagus longipetiolata Seemen frá
Austur Asíu. Skógarbeyki er frekar
fjölbreytileg tegund og sýnt hefur
verið fram á að hjá tegundinni finn-
ast margvísleg blöðkuform39-40 eins
og sjá má hjá hrútabeyki. Lögun
laufblaða, stærð þeirra, blaðrendur
og strengjakerfi, sem einkennir
hrútabeyki úr íslenskum setlögum,
er sambærilegt við það sem finnst
hjá skógarbeyki og að hluta hjá teg-
undunum Fagus longipetiolata og
tannbeyki (Fagus crenata Blume)
sem lifa í Austur Asíu. Engin út-
dauð beykitegund er áberandi lík
hrútabeyki, en laufblöðin virðast
helst tengjast frekar stórum aldin-
um sem tilheyra formtegundinni
Fagus deucalionis.23
Aldin hrútabeykis frá Mókollsdal
(12-13. mynd) eru frekar stór, en af
19 eintökum er aðeins eitt undir 14
mm, fjórtán eru milli 14 og 20 mm
löng og fjögur eintök eru yfir 20 mm
(allt að 25 mm). Það er eftirtektar-
vert að stórvaxin aldin af þessari
gerð hafa áður fundist með lauf-
blöðum hrútabeykis.27-41-42 Flest aldin
þessarar gerðar, sem lýst hefur ver-
ið frá Islandi, hafa ekki verið
ákvörðuð til tegundar heldur ein-
ungis greind sem beyki (Fagus sp.,
sjá t.d. Friedrich o.fl. 19724). M.A.
Akhmetiev og samstarfsmenn hans
birtu mynd af steingervingi er þeir
töldu vera beykialdin (Fagus sp.) frá
Tröllatungu - Gautshamars setlaga-
syrpunni5 (um 10 milljón ára), en
frekari rannsóknir á þessu sýni, sem
er geymt í safni Náttúrufræðstofn-
unar Islands, bendir ekki til þess að
um beykialdin sé að ræða. Þá lýsti
W.L. Friedrich og samstarfsmenn
hans4 (1972) og einnig M.A. Akh-
metiev og hans samstarfsfólk5 ald-
inum úr setlögunum í Hrútagili og
greindu þau til beykis (Fagus sp.) án
frekari tegundagreiningar. T. Denk
gat einnig um tvö aldin úr sömu
setlagasyrpu og taldi þau tilheyra
Fagus antipofiiF Stærð og lögun ald-
inlokanna og krókagerð aldinanna
úr Hrútagili er líkast því sem finnst
hjá skógarbeyki (Fagus sylvatica),
tannbeyki (Fagus crenata) og Fagus
longipetiolata þegar litið er til núlif-
andi tegunda.23-31
MUNUR Á ARNARBEYKl
OG HRÚTABEYKI
Steingerð beykiblöð úr íslenskum
setlögum hafa verið greind til að
minnsta kosti sex mismunandi
beykitegunda; Fagus antipofii, Fagus
deucalionis, Fagus ferruginea fossilis,
Fagus grandifolia fossilis, Fagus
macrophylla og Fagus orientalis. Nýj-
ar rannsóknir benda hins vegar ein-
dregið til þess að laufblöð frá mið-
til síðmíósen á íslandi tilheyri ein-
ungis tveimur formtegundum.
Akvörðun á einkennum laufblaða
(2. tafla) leiddi í ljós að beykistein-
gervingar sem fundist hafa í setlög-
um hér á landi tilheyra arnarbeyki
(Fagus friedrichii) og hrútabeyki
(Fagus gussonii) (1. tafla).9 Frjógrein-
ingar (3. og 4. tafla) úr helstu set-
lagasyrpum Vestfjarða og Vestur-
lands sýna að beyki óx hér á landi
þegar setlög, sem eru annars vegar
15-13,5 ára og hins vegar 9-8 millj-
ón ára gömul, voru að myndast.
Ljóst er því að á íslandi finnast lauf-
blöð, aldin, fræ og frjókorn, sem til-
heyra beyki, í setlögum sem eru
15-13,5 milljón ára í Selárdal, Botni
og Töflufjalli. Síðan er ekki vitað
um beykileifar í setlögum hér á
landi fyrr en í 9-8 milljón ára göml-
um setlögum í Mókollsdal og þar
fundust einnig laufblöð, aldin, fræ
og frjókorn. Formfræðileg einkenni
sem aðskilja arnarbeyki frá hrúta-
beyki er meira lensulaga blöðku-
form, fleiri hliðarstrengir (fjöldi
hliðarstrengja á hverja 5 cm af mið-
streng, sjá 14. mynd), eingöngu
tannlægt strengjakerfi við blaðrönd
og hvassari blaðoddur. Hrútabeyki
einkennist af breytilegra formi
blöðkunar, mun færri hliðarstrengj-
um (færri hliðarstrengjum á hverja
5 cm miðstrengs, sjá 14. mynd),
breytilegra strengjakerfi við blað-
rönd og odd- eða inndregnari blað-
oddi. Það virðist ljóst hvort heldur
skoðuð eru laufblöð, aldin, fræ eða
96