Náttúrufræðingurinn - 2006, Side 54

Náttúrufræðingurinn
ýmsar tækniframfarir erlendis í
gerð jarðbora. í Erkelenz í Rínar-
lðndum í Þýskalandi voru verk-
smiðjur Alfred Wirth & Co. sem
framleiddu jarðbora - Haglabora -
sem eru einfaldir og um leið marg-
brotnir snúningsborar með mörg-
um smáum og stórum hjólum og
flatreimum sem bora með
kjarnaröri neðst á borstangalengj-
unni sem er svo snúið með drifi í
borvélinni. Neðri endinn á
kjarnarörinu er úr óhertu stáli.
Borstengurnar eru holar að irtnan
og gegnum þær rennur vatnið til
skolunar og kælingar og sömuleiðis
borhöglin sem leika á mörkum
óherta stálsins og bergsins. Höglin
eru 2 mm í þvermál og úr hertu
stáli. Alþjóðlegt heiti þeirra er
calyxie. Það er harka þeirra sem
særir bergið sundur kringum kjarn-
ann sem verður eftir í kjarnarörinu.
Þegar kjarnarörið er fullt verður að
hífa upp alla stangalengjuna, taka
kjarnann úr kjarnarörinu og slaka
öllu saman aftur niður. Verkfræð-
ingarnir hjá Alfred Wirth & Co.
gerðu ráð fyrir að borinn væri knú-
inn með rafmagni en væri það ekki
til staðar mátti bora með handafli
bormannanna sjálfra með því að
snúa sveifunum á borvélinni.
Tveir nágrannar í Reykjavík, járn-
smiðirnir Páll Magnússon (1877-
1960) og Kristófer Sigurðsson
(1874-1942) varaslökkviliðsstjóri í
Reykjavík, héldu gullmálinu alltaf
vakandi með áhuga sínum og trú á
málefninu. Þar kom 26. maí 1921 að
þeir Páll og Kristófer sóttu ásamt
fleirum til bæjarstjórnarinnar um
einkaleyfi til málmleitar í Vatns-
mýrinni. Beiðnin var samþykkt
fyrst í Fasteignanefnd bæjarins og
síðan í bæjarstjórninni. Einkaleyfið
var ókeypis en skilyrt að nokkru
leyti, m.a. með því að sérfróður
maður ynni með umsækjendum og
skriflegri skýrslu um gang mála
yrði skilað til bæjarstjórnar.251 fram-
haldinu var stofnað hlutafélagið
Málmleit 30. apríl 1922. Hluthafar
voru 49 talsins, meðal þeirra voru
margir iðnaðarmenn og kaupmenn.
Einn hluthafanna, Sigurbjörn Þor-
kelsson (1885-1981) kaupmaður í
Vísi, lýsir í ævisögu sinni áhuga og
atorku gullleitarmanna.26 Fyrsti
stjórnarfundurinn í félaginu var
haldinn 1. maí sama ár. Formaður
stjórnar var kosinn Sigurður Jóns-
son (1872-1936), lengi skólastjóri í
Miðbæjarbarnaskólanum og forseti
bæjarstjórnar Reykjavíkur 1924-
1926. Helgi Hermann Eiríksson
(1890-1974) námuverkfræðingur
var ráðinn umsjónarmaður með
gullleitinni. Helgi Hermann nam
verkfræðina í Skotlandi.27 Einhver
kynni hafði hann af kolanámu á
námstímanum. Sumarið 1922 var
hann við vinnu í silfurbergs-
námunni á Helgustöðum í Reyðar-
firði. Hann segir frá silfurbergs-
námunni í ævisögu sinni en nefnir
ekki gullleitina í Vatnsmýrinni.28
Þýski haglaborinn og fylgihlutir
voru í farmi e/s Islands þegar það
kom til Reykjavíkur 12. maí 1922 (4.
mynd). Guðmundur Hlíðdal verk-
fræðingur hafði verið félaginu betri
en enginn við að panta borinn og
tilheyrandi.29
Þessi haglabor, sem auðvitað var
fljótt nefndur Gullborinn, var strax
fluttur suður í Gullmýri „niður
undan Suðurpól".30 Undirbúningi
fyrir borun var lokið að mestu fyrir
maílok; m.a. var reistur skúr yfir
borinn og lagður rafstrengur frá
borstað að Kennaraskólanum við
Laufásveg en þar var á þessum tíma
sá ljósastaur sem syðstur var í
Reykjavík. Margir hluthafar unnu
launalaust við undirbúninginn.25
Með Gullbornum voru boraðar
tvær holur í Gullmýrinni - báðar
með handafli. Sigurbjörn kaupmað-
ur í Vísi getur þess sértaklega í ævi-
sögu sinni að hann og Páll Magnús-
son hafi hjálpað bormönnunum að
snúa sveifunum.25 Byrjað var að
bora í fyrri holunni þann 1. júní og
haldið áfram til 11. sama mánaðar
en þá gert hlé fram í október. Borun
hófst svo aftur af fullum krafti þar
sem frá var horfið 1. nóvember. Bor-
menn voru þeir Einar Jónsson Leó
(1893-1976) trésmiður og Pétur Þor-
steinsson (1865-1935) verkstjóri.
Borað var með 92 mm borkrónu
niður í 4 metra en 76 mm þaðan.
Það óhapp vildi til þann 23. nóvem-
ber að borkrónan festist á 22,5
metra dýpi og borstrengurinn sner-
ist í sundur. Fiskun á borkrónunni
stóð yfir til 2. desember en tókst
ekki. Auk borkrónunnar urðu eftir
niðri 4 metrar af borstöngum. Stjórn
Málmleitar hf. ákvað á fundi 8. des-
ember 1922 að bora nýja holu og „...
flytja vjelamar um 2 fet í suðvest-
læga átt (þ.e. beint aftur ábak) án
þess að hreyfa skúrana eða annan
útbúnað ...". Strax daginn eftir var
flutningur hafinn en fyrst byrjað að
bora þann 16. Um miðjan janúar
1923 var haglaborkrónan orðin
uppslitin og engin önnur til í land-
inu. Félagið hafði pantað „vara-
tæki" að utan en það sat allt fast
suður í Ruhr-héraði í Þýskalandi
vegna uppreisnar þýskra kommún-
ista og hersetu franska hersins.
Loks í byrjun apríl tókst að fá smíð-
aða haglaborkrónu hér heima á við-
ráðanlegu verði. Þann 2. maí vorið
1923 var dýpi holunnar orðið 48,25
metrar. Líklega hefur verið borað
lengra niður, því Guðmundur G.
Bárðarson (1880-1933) náttúru-
fræðikennari segir dýpi hennar vera
57 metra31 og Steingrímur Jónsson
(1890-1975) rafmagnsveitustjóri í
Reykjavík telur hana vera 54 metra
djúpa.32 Þvermál holunnar er með
vissu 92 mm niður í 17,3 metra.
Stjórn Málmleitar ætlaði að bora
þriðju holuna en aldrei varð af því.
Búið var að ákveða borstaðinn sem
ætlunin var að flytja bortækin á „...
ca 12 m til norðurs eða rjett norður
fyrir gömlu gullborunar-holuna".
Rafmagn fékkst aldrei frá Elliða-
árvirkjun fyrir 5 hestafla rafmagns-
mótorinn til að knýja borvélina
þrátt fyrir að Sigurður stjórnarfor-
maður Málmleitar skrifaði Raf-
magnsveitu Reykjavíkur gagngert í
tvígang. Sigurður áætlaði aflþörfina
annars vegar 3 kW fyrir rafmagns-
mótorinn og hins vegar 1 kW fyrir
skúrinn til lýsingar og hitunar.33
Fyrsta aflvél Elliðaárvirkjunar var
114
J