Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 64

Ná ttú ru f ræðingurinn
Líf af lífi
- gen, erfðir og erfðatækni
Höfundur: Guðmundur Eggertsson;
kilja í vasabroti (12,5 x 20 cm),
gefin út af Bjarti (2005); 188 bls. ásamt 16
skýringarmyndum, orðskýringum og heimildalista.
Framfarir í erfðavísindum, einkum
síðustu áratugi, hafa verið ævintýri
líkastar. Öll fræðasvið líffræðinnar hafa
beint eða óbeint tekið mið af tækni-
framförum og uppgötvunum í erfða-
fræði og líftækni. Erfðarannsóknir hafa
opnað nýja sýn og dýpkað skilning á
uppruna og þróun lífs frá einfrumung-
um til vefdýra og manna, auk þess að
velta upp nýjum úrlausnarefnum, t.d.
um náttúrulegt val og þróun erfða-
mengja. Samhliða þessu hefur hagnýt-
ing erfðatækni í læknisfræði vakið
margvísleg siðferðileg álitamál. Það er
því áhugavert að geta nú fræðst um öll
þessi efni í íslenskri bók eftir sérfræðing
í erfðafræði.
Guðmimdur Eggertsson hefur verið
prófessor í erfðafræði við Háskóla
íslands frá 1969 og ritað ótal greinar í
ritrýnd tímarit um gen og erfðir. Hann
hefur því menntað nær alla núlifandi
líffræðinga sem hafa stundað nám við
Líffræðiskor Háskólans. Segja má að Líf
aflífi sé einnig markverð heimild því þar
er samandregið almennt yfirlit yfir þá
þekkingu á genum og erfðum sem
höfundur hefur miðlað ungum líf-
fræðingum um áratugaskeið.
Meginefni bókarinnar er um gen,
byggingu þeirra, starfsemi og hvernig
samspil gena mótar einkenni og eigin-
leika lífvera. í fyrstu sjö köflunum er
rakin saga rannsókna og hugmynda um
eðli og eiginleika erfðaeinda, allt frá
síðari hluta 19. aldar. í áttunda kafla er
skýrt nánar frá viðteknum hugmyndum
um starfsemi og eðli gena. í næsta kafla
segir frá margvíslegum aðferðum sem
notaðar eru í erfðatækni og hvemig hún
nýtist í iðnaði og til að kynbæta plöntur
og dýr. Lokakaflinn fjallar um ýmis
álitaefni tengd því að nýta erfðatækni til
genalækninga eða til að breyta erfðaefni
í mönnum. Höfundur fléttar saman á
skemmtilegan hátt sagnfræði og fræðslu,
þannig að lesandinn öðlast skilning á
genum og starfsemi þeirra, nokkurn
veginn í þeirri röð sem þekkingin varð
til. Um leið er brugðið upp mynd af
ólíkum hugmyndum einstakra vísinda-
manna og því hvernig þekking á
erfðavísum hefur verið hagnýtt, og
jafnframt hvernig hún hefur skapað
samfélagslegar breytingar og umræðu.
Bókin er þó blessunarlega laus við
villandi einfaldanir, enda er sérstök rækt
lögð við að vekja lesandann til um-
hugsunar með því að greina frá ýmsum
þeim takmörkunum sem eru á nú-
verandi þekkingu á genum og gena-
starfsemi. Þetta á einkum við um
áttunda kafla, Hvers eru gen megiíug? í
bókinni er ekki heldur vikist undan því
að greina frá ágreiningsefnum erfða-
fræðinga, hvorki meðal frumherja né
samtíðarmanna.
Þó er ótalinn helsti kostur bókarinnar,
sem er auðskilið mál, svo að allir eiga að
geta lesið bókina sér til gagns, hvort sem
þeir hafa mikla eða litla þekkingu á
erfðafræði. Og þótt það kunni að hljóma
yfirlætislega, þá er vel hklegt að einnig
sérmenntaðir líffræðingar gætu við
lestur bókarinnar öðlast nýja sýn á
einhverja þætti genastarfseminnar,
vegna þess að þar er hugsað á íslensku.
Því hefur verið haldið fram með
nokkrum rökum að fólk hugsi alls ekki
eins á öllum tungumálum. Þótt vísinda-
leg hugtök og skilning megi skýra og
endursegja á ólíkum málum, þá er
óhjákvæmilegt að það framkalli tölu-
verðan blæbrigðamun í skilningi. En
jafnvel lítilsháttar breyttur skilningur á
viðfangsefninu kann að kveikja nýja
hugmynd, sem ekki var ljós þegar
hugsunin var orðuð á upprunalegu
máli, eins og ensku sem núlifandi
vísindamenn nota mest. Islenska hefur
dugað vel í daglegum samskiptum
manna á meðal í yfir þúsund ár, en
jafnframt hafa orð og málfar slípast til og
þróast við hugsun manna um allt sem
hugsast getur. Af þessum sökum hefur
íslenskan, eins og örvnur mál, ákveðna
sérstöðu sem kartn að fela í sér ákveðið
forskot þeirra sem kunna málið.
Þorsteinn heitinn Gylfason var óþreyt-
andi við að benda mönnum á þessa
staðreynd og jafnframt að brýna nú-
lifandi kynslóðir til að „varðveita
skapandi mátt íslenzkrar tungu sem
vísindamáls jafnt sem hversdagsræðu"
(bls. 42, Að hugsa á íslenzku, Rvk. Heims-
kringla 1996). Það verður þó aðeins gert
með því hugsa skýrt og rita læsilegan
texta, eins og Guðmundur hefur gert í
þessari bók.
Aftast í bókinni eru gagnlegar orð-
skýringar yfir 86 sértæk líffræðihugtök,
en þar af eru aðeins um 20 tökuorð, að
meðtöldum enskum skammstöfunum
eins og DNA, RNA, PCR o.s.frv. Öll
önnur orð eru gömul íslensk orð sem
síðustu áratugina hafa öðlast nýja
merkingu. Að skammstöfunum undan-
skildum, þá gætu tökuorðin verið enn
færri og jafnvel engin. Til dæmis er
mítósa notað um frumuskiptingu þar
sem dótturfrumumar fá jafnmikið af
erfðaefni og móðurfruman hafði. Hins-
vegar hefur jafiiskipting frumu verið
notað um þetta ferli, enda er merkingin
sótt í lýsingu á ferli frumuskiptingar-
innar. Á svipaðan hátt er orðið rýri-
skipting notað í stað meiósu, því þar
rýrnar erfðaefni dótturfrumanna um
helming. Flest tökuorðin í orðskýring-
unum, eins og orðin gen, prótín og
ensím, hafa hins vegar aðlagast málinu
ágætlega og jafnvel fengið margræða
merkingu í hversdagsmáli, sem er ágæt
þróun. Tökuorð hafa þó ávallt þann
ókost að orðstofninn er framandi og
merkingunni hættir til að verða þoku-
kennd í daglegri notkun og valda
allskyns ruglandi. Allt eru þetta þó
smámrmir og sparðatíningur, því í Lífi af
lífi er hugsað og skrifað á lipru og skýru
máli.
Guðmundur Guðmundsson er
flokkunarfræðingur og forstöðumaður
Safna- og flokkunarfræðideilar
Náttiirufræðistofimnar íslands
124