Náttúrufræðingurinn - 1986, Blaðsíða 11

Hákon Aðalsteinsson:
Vatnsaflsvirkjanir og vötn
INNGANGUR
Nýtingu vatnsorku fylgja staðbund-
in umhverfisáhrif sem oft eru mjög
mikil. Þau felast í breytingum á land-
kostum, þar sem mannvirki eru, og
breytingum á heilum vatnakerfum
vegna íhlutunar um rennslishætti.
Nýtanleg vatnsorka á íslandi er
áætluð um 56 TWh/a (1 Twh = 10
Kwh). Þar af er álitið að um 33 Twh/a
séu mjög hagkvæm vatnsorka, miðað
við þær forsendur sem nú eru hafðar
til hliðsjónar (Haukur Tómasson
1981). í árslok 1985 hafði verið virkjað
um 4 Twh/a, sem er um 12% af hag-
kvæmri en um 6% af nýtanlegri
vatnsorku. Samsvarandi hlutfall t.d. í
Svíþjóð og Noregi er um 60 og 64% af
því sem þeir telja hagkvæma
vatnsorku og fyrir Evrópu í heild er
hlutfallið um 55%. Hagkvæm orka í
Skandinavíu getur verið á svipuðu
verði og það sem hérlendis flokkast
undir nýtanlega en ekki hagkvæma
orku (Haukur Tómasson, pers.uppl.).
Til eru áætlanir um virkjanir í nán-
ast öllum jökulám landsins, nema
þeim sem koma upp á láglendi undan
Vatnajökli, Mýrdalsjökli og Eyja-
fjallajökli (1. mynd). Umræddum
virkjunum er það einnig flestum sam-
merkt, að vera þar sem árnar falla af
hálendisbrúninni. Þegar hinsvegar
kemur að virkjun hins óhagkvæmari
hluta vatnsorkunnar færist athafna-
sviðið nær byggð.
Svo sem drepið er á hér að framan
höfum við aðeins nýtt um tíunda hluta
þeirrar vatnsorku sem við höfum úr að
moða, meðan ýmsir nágrannar okkar,
t.d. Norðmenn, hafa þegar nýtt um
tvo þriðju hluta sinnar. Forsendur
okkar nú til að skipuleggja nýtingu
auðlindarinnar eru því allt aðrar en
t.d. Norðmanna, sem nýlega hófu víð-
tækar umhverfisrannsóknir á ónýttum
vatnasvæðum, með það að markmiði
að velja eitthvað úr til að láta ósnortið
(Kontaktutvalget for Vassdrags-
reguleringer 1980). Hérlendis hefur
lítillega verið athugað hvar helst sé að
vænta árekstra milli nýtingar
vatnsorkunnar og verndunarsjónar-
miða. Náttúruverndarráð lét taka sam-
an skrár um fossa (Sigurður Þórarins-
son 1978) og vötn og vatnakerfi (Arn-
þór Garðarsson 1978 og 1979), sem
kynnu að hafa verndargildi. Jakob
Björnsson og Haukur Tómasson
(1979) hafa borið þessar hugmyndir
saman við mögulegar virkjanir. Jakob
Björnsson (1973) gerði ítarlegt yfirlit
um landnýtingu vatnsaflsvirkjana.
Ljóst er af áðurnefndum yfirlitum að
mikið verk er óunnið við að samræma
landnýtingu vatnsorkuvera og um-
hverfisvernd. Enn eru ótalin þau
gróðurlendi sem undir vatn fara.
Vegna rennslishátta í vatnsföllum hér-
lendis, þar sem megnið af afrennsli
skilar sér á vorin í dragánum og á
sumrin í jökulánum, er nauðsynlegt að
miðla til vetrarins verulegum hluta af-
rennslis þeirra vatnsfalla sem verða
Náttúrufræöingurinn 56(3). bls. 109-131, 1986. 109