Náttúrufræðingurinn - 1986, Blaðsíða 59

Aðalsteinn Geirsson:
Gerlar og sýklar
INNGANGUR
Tilefni þessa pistils er tímabært
spjall Jakobs K. Kristjánssonar,
lífefnafræðings (1984), um orðin gerill
og baktería og svar Sigurðar Péturs-
sonar, gerlafræðings (1985). Báðir
telja orðið gerill illa nothæft sem þýð-
ingu á bacterium og telja bakteríu við-
unandi, íslenskt orð. Helstu rökin
gegn orðinu gerill virðast vera að
merking orðsins sé óljós og ónækvæm
í daglegu máli og það skírskoti til getu
til að gerja.
Sjálfum finnst mér eðlilegt að nota
orðið gerill í merkingunni bacterium
og legg til að það verði einskorðað við
hana.
Að mínum dómi er orðið bektería
óhæft í íslensku máli. Það hljómar eins
og samsett úr tveimur orðum, öðru
íslensku, hinu erlendu (bak-tería eða
bakte-ría), en tería er jafnútlenskt og
sería, sem ástæða hefur þótt til að
þýða, m. a. sem röð. Margra atkvæða
útlent orð fer einnig illa í samsetningu.
FORSAGA
Sigurður rekur orðið gerill til Gísla
Guðmundssonar og segir hann hafa
skipt hópnum Bacteria í gerla og sótt-
kveikjur. Nú er þó fremur talað um
sýkla en sóttkveikjur. Með aukinni
þekkingu á því hvaða „bakteríur" geta
verið sýklar breytast hóparnir sem
orðin áttu að tákna og orðið gerill er
því ónothæft í þessari merkingu.
Merking orðsins sýkill er reikul af
fleiri orsökum og vík ég að því í lokin.
Helgi Jónsson, grasafræðingur,
notar orðið gerill alhliða um „bakterí-
ur“ og gersveppi, t. d. „berklagerill"
sem er sýkill, „brennisteinsgerla“, en
þeir geta ekki allir gerjað, og ger-
sveppi telur hann meðal „gerðar-
gerla“. (Helgi Jónsson 1906—1907).
Síðar kemur til misskilningur. í ís-
lenskum læknisfræðiheitum eftir Guð-
mund Hannesson (1954) eru gerlar
skýrðir svo: „blastomycetes; (í víðari
merkingu); schizomycetes“. Hér er
merkingin heldur brengluð: í víðtækri
merkingu var orðið Blastomycetes
notað um gersveppi sem kynæxlun er
óþekkt hjá, en í bókinni er sennilega
aðeins átt við slíka sveppi sem valda
sjúkdómum. Schizomycetes er það
sem nú er jafnan nefnt Bacteria.
Seinni merkingin er því ekki „víðari“
heldur allt önnur og nútímalegri.
Hugtakið „bacterium“ var skilgreint
árið 1962 á þann hátt að hvorki hefur
orðið ágreiningur né óvissa um merk-
ingu þess síðan (Stanier & van Niel
1962). Sýnt var fram á að eðlilegt væri
að fella t. d. bæði Actinomycetes
(,,geislasveppi“) og Cyanophyceae
(blágræna ,,þörunga“) inn í þetta hug-
tak og er það viðurkennt meðal
örverufræðinga. í stuttu máli felur það
í sér dreifkjörnung með frumuvegg úr
vissum efnum. Núna erum við því að
sumu leyti að endurtaka þá umræðu
sem fram fór á alþjóðavettvangi á
þeim árum. Þá var staða orðsins bact-
erium ekki ósvipuð því sem staða orðs-
ins gerill í íslensku er nú. Hugtakið
Náttúrufræðingurinn 56(3), bls. 157—159, 1986.
157