Náttúrufræðingurinn - 1986, Qupperneq 7

Bryndís G. Róbertsdóttir
og Haukur Jóhannesson:
Þrælagarður í
Biskupstungum
INNGANGUR
Til forna hefur hleðsla garða verið
snar þáttur í störfum manna yfir
sumarmánuðina. Um það vitna
ákvæði í Grágás (1974, bls. 91) þar
sem segir:
„Amiðil ana scal lög garð gerða. en vár
avn er til þess er manaðr er af sumre.
en garð ön siþan .ii. manaðr. þa er hey
önn aðra .ii. manaðr. en þá er log garðz
ön en efsta manað sumars."
Samkvæmt þessu hafa menn sinnt
garðhleðslu þrjá af sex mánuðum
sumarsins. Á garðönn sinntu menn að-
eins brýnustu nauðsynjum svo sem
Grágás (1974, bls. 121) getur um:
„Men eigo þat at vina við löggarð þan
at fá ser elldibranda. oc reka heim
smala sin. Eigi scolo þeir sva reka aðra
syslo at þat dueli garð lagit.“
Af þessum ákvæðum er ljóst, að
fjöldi garða hefur verið mikill til
forna. Þeir hafa gegnt margs konar
hlutverki s.s. afréttargarðar, engja-
garðar, beitargarðar, hagagarðar, tún-
garðar, akurgerði, matjurtagarðar,
heygarðar, skjólgarðar, fiskigarðar,
sjóvarnargarðar, göngugarðar, skriðu-
garðar, sandvarnargarðar og landa-
merkjagarðar.
Langflestir þessara garða voru
hlaðnir úr torfi, þó að grjótgarðar hafi
verið þar sem stutt var í grjótnám. Oft
hefur þurft að lagfæra torfgarðana, því
hrynja vildi úr þeim. Þeir sigu einnig
út með tímanum, einkum ef þeir voru
hlaðnir í mýrum. Þeir hafa því horfið
smám saman eftir að hætt var að halda
þeim við, og sjást nú margir hverjir
aðeins sem langir, ávalir rimar í lands-
lagi. Flestir þeirra hafa þannig fallið í
gleymskunnar dá, en nokkurra er get-
ið í rituðum heimildum. Margir garðar
hafa einnig orðið að lúta í lægra haldi
fyrir mikilli túnrækt síðustu áratugi.
Gamlir túngarðar eru því víðast horfn-
ir nema á eyðibýlum.
í rituðum heimildum er sums staðar
getið um garða, en fáir þeirra hafa
verið rannsakaðir. Á seinustu árum
hafa verið skrifaðar greinar um fjóra
allstóra garða. Þeirra stærstur er
Bjarnagarður í Landbroti er Sigurður
Þórarinsson (1982) hefur ritað ítarlega
grein um, en Jón Jónsson (1983) bætti
síðan aðeins við. Páll Sigurðsson
(1979) skrifaði um Völugarð og Blá-
kápugarð í Fljótum í Skagafirði og
Kristján Eldjárn (1977) hefur gert
Skagagarði á Garðskaga nokkur skil.
Kristmundur Bjarnason (1978) hefur
ritað um garða í Svarfaðardal, en þar
er mikill fjöldi þeirra og er Sveitar-
langur þeirra mestur.
Sumrin 1985 og 1986 voru skoðaðir
nokkrir garðar í Biskupstungum í Ár-
nessýslu. Þar er að finna margs konar
Náttúrufræðingurinn 56(4), bls. 213 —234, 1986 21 3