Náttúrufræðingurinn - 1986, Blaðsíða 11

þá komið að þeim og drepið þá fyrir
ótrúmennskuna. Segja sumir, að hann
hafi velt steininum ofan á þá, og tekið
svo fast á honum, að fingraförin sjáist.
Er því víst bætt við að gamni sínu, því
steinninn er heilstórt bjarg úr -dóler-
íti- með smáholum hjer og hvar.
Steinninn heitir enn Þrælasteinn, og svo
hjet líka kot, sem stóð skammt frá hon-
um, og var í byggð fram á 18. öld.“
Brynjúlfur lýsir síðan mjög greini-
lega þeim ummerkjum, sem hann sér
um garðinn og verður vikið betur að
þeirri lýsingu síðar. Hann telur líklegt,
að hér sé kominn hinn forni Hagagarð-
ur, svo framarlega sem garðlagið nái
fljóta á milli.
Séra Eiríkur Þ. Stefánsson, er var
prestur á Torfastöðum 1906—1955,
getur um Þrælastein í örnefnalýsingu
fyrir Torfastaði (skráð 1955). Þar get-
ur hann þess, að Þrælasteinn hafi áður
fyrr verið hornmark á löndum Torfa-
staða, Miklaholts og Syðri-Reykja, en
sé það ekki lengur. Eftirfarandi sögn
fylgdi og Þrælasteini:
„... að bóndinn í Miklholti hafi látið
þræla sína hlaða landamerkja garð milli
bæjanna Miklholts og Syðrireykja. ...
Þegar þrælarnir höfðu lokið verki sínu
og lögðust undir steininn að hvíla sig —
og sofnuðu, velti bóndi honum yfir þá.
Það voru verkalaun þeirra!“
(Örnefnaskrá 1955, bls. 3-4)
Þegar Steindór Björnsson frá Gröf
safnaði örnefnum í Miklaholti á ár-
unum 1952-1954, skráði hann eftir-
farandi sögn um Þrælastein:
„Áður fyrr stóð Miklaholtsbærinn mun
ofar í túninu en nú stendur hann, og
ekki alllangt neðar en steinninn er.
Bóndinn átti 3 dætur gjafvaxta, er orð
fór af fyrir vænleika sakir. Eitt sinn
komu þangað 3 menn og báðu systr-
anna sér til handa. Bónda leizt ekki það
gæfulega á biðla þessa að hann gæfi
þeim dætur sínar skilyrðislaust, en þótt-
ist ekki hafa svo í fullu tré við þá þrjá
að hann neitaði þeim hreinlega. Því
setti hann þeim það skilyrði að þeir
skyldu gera altryggan varnargarð á
norðurmörkum landareignarinnar og
hafa lokið verkinu á þrem dögum. Að
þessu gengu biðlarnir og hófu þegar
verkið. Byrjuðu þeir vestur við Brúará
og unnu austur og upp á holtið. Sóttist
þeim verkið það greiðlega að þeir luku
því á tilsettum tíma. Þá var berserks-
gangurinn af þeim runninn og þeir
þreyttirmjög og syfjaðir svo að þeir
hölluðu sér útaf undir stórum steini, er
á leið þeirra varð rétt ofan við bæjar-
völlinn. Bóndi hafði fylgst vel með ferð-
um þeirra og læddist að þeim þarna.
Velti hann steininum ofan á þá og leysti
sig þannig frá loforði sínu við þessa
biðla dætra sinna. Það einkennilega er
við stein þenna að á honum sjást för
eins og eftir 3 fætur og önnur för eins og
móti fyrir öllum fingrum tveggja handa.
Og enn kvað móta fyrir markagarði
þeim, sem sagan segir að „Þrælarnir“
hafi lagt á þremur dögum. Og kræfur
hefur bóndinn verið þótt ekki treysti
hann sér á móti þremur.“
(Örnefnastofnun 1976a, bls. 5—6)
Þessi breytta saga um tilurö þræla-
nafnsins var höfð eftir feðgunum í
Miklaholti, Sveini heitnum Eiríkssyni
(f. 1880), Jóni heitnum Sveinssyni (f.
1915) og Eiríki Sveinssyni (f. 1913),
sem allir voru aldir upp í Miklaholti.
Fyrir áratug var aftur safnað örnefnum
í Miklaholti. Þá var sama saga skráð
eftir þeim bræðrum, Jóni og Eiríki, en
nú mikið stytt (Örnefnastofnun
1976b).
í örnefnaskrám fyrir Hrosshaga og
Syðri-Reyki er hvergi minnst á Þræla-
garð eða nöfn tengd honum (Örnefn-
astofnun 1976c—e). Grímur Ög-
mundsson bóndi á Syðri-Reykjum tel-
ur sig þó eiga land allt að Þrælasteini.
Sumarið 1979 fór Haraldur Matt-
híasson (1982) um Biskupstungur
vegna athugana á staðháttum Land-
námu. Hann lýsir ummerkjum um
garðinn sem þá sáust. Annars vitnar
217