Náttúrufræðingurinn - 1986, Qupperneq 58

Þegar mökkinn lagði til hliðar, rigndi
neikvæðum öskukornum úr honum,
en eftir sat gufa í skýjum með sterka
jákvæða hleðslu. Eldingum sló oftast
úr gosmekkinum niður í gíginn, en
suma daga voru aðstæður í lofti slíkar,
að allt umhverfið varð rafmagnað og
þá breiddist virknin út, svo eldingar
flugu um allan himin. Ekki var auðvelt
að rannsaka, hvernig hleðslur mynd-
uðust í gígnum. Núningur milli ösku-
korna í mekkinum virtist koma til
greina, en hann skýrði þó ekki, hvers
vegna gufan var jákvæð en askan nei-
kvæð. Þegar leið á gosið og gígurinn
byggðist upp, átti sjór erfiðara um vik
að renna inn í gígopið, og þar kom, að
eldurinn náði algerlega yfirhöndinni,
öskumyndun hætti og hraun tók að
renna. Gosmökkurinn varð nú hvítur
á að sjá, mest gufa og gas, og virtist
lítið rafmagnaður.
Aðferðir til að skilja að hleðslur
voru vinsælt rannsóknarefni fyrr á
öldum. Auk aðskilnaðar við núning
virtist mörgum sem hleðslur kæmu
fram við suðu vatns. Meðal þeirra var
ítalinn Volta sem kynnti tilraunir sínar
í Royal Society í London árið fyrir
Skaftárelda (Volta 1782). Hann varð
þess reyndar aldrei var, að hleðslur
losnuðu við suðu, fyrr en hann við
sýnitilraunirnar í London ákvað að
gera suðuna nógu kröftuga og lét
dropa falla á heit kol, sem lágu á
málmplötu. Við uppgufun dropans
varð málmplatan nú neikvætt hlaðin.
Af þessari tilraun dró Volta þá álykt-
un, að jákvæðar hleðslur Iosnuðu við
uppgufun, en aðrir voru ekki á sama
máli, og deildu menn um þetta fyrir-
bæri næstu öldina. Faraday (1843)
sýndi, að hleðslurnar losnuðu ekki við
eiginlega uppgufun, heldur virtust þær
losna við myndun örsmárra dropa,
þegar stærri dropar splundruðust á
heitu yfirborði. Svo vildi til, að einn af
leiðangursmönnum Bauers, Duncan
Blanchard, hafði lesið um þessar til-
raunir í gömlum ritum og endurtekið
tilraunirnar með nútímatækni, nokkru
áður en hann frétti af eldingum við
Surtsey. Samstarfsmenn hans í Woods
Hole (Woodcock & Spencer 1961)
höfðu verið við athuganir á Hawaii og
séð þar hraun renna í sjó. í gufumekki
frá hrauninu fundu þeir aragrúa af ör-
fínum dropum og saltögnum. Blanc-
hard tengdi þessar aðstæður tilraunum
Volta og Faradays og lét salta dropa
falla á glóandi hraunmola. Gufuskýið
reyndist samsett út örsmáum
saltkornum og dropum eins og gufu-
mökkurinn á Hawaii en jafnframt
sterkt jákvætt hlaðið. (Blanchard
1964). Þegar Blanchard síðar frétti af
eldingum við Surtsey, fylltist hann
áhuga að vita, hvort þetta afbrigði
hleðslumyndunar væri að verki í gígn-
um. Aðstæður leyfðu ekki neinar at-
huganir, meðan öskugos réði þar ríkj-
um, en eftir að hraun tók að renna í
sjó og gufumekkir stigu frá ströndinni,
gafst tækifæri til mælinga, sem stað-
festu vel niðurstöður tilrauna Blanc-
hards. Gufumekkirnir voru sterkt já-
kvætt hlaðnir og þéttleiki hleðslanna
slíkur, að nægt hefði til myndunar eld-
inga, ef mekkirnir hefðu verið kröft-
ugri. Ekki er þar með sannað, að sama
fyrirbæri hafi verið að verki í gígnum,
meðan sjór rann inn í hann, en líklegt
verður þó að telja, að það sé
splundrun vatnsdropa á glóð, sem
veldur rafmögnun við slíkar aðstæður.
Almennt eru jarðfræðingar sammála
um, að kvika breytist í gosösku og
vikur fyrir tilverknað vatns. Nú virðist
sem einnig mætti skýra ákafar eldingar
og hrævarelda, sem oft fylgja öskugos-
um, t.d. í Kötlu og Grímsvötnum,
með átökum sem verða, þar sem
höfuðskepnurnar vatn og eldur
mætast.
264