Náttúrufræðingurinn - 1953, Side 5

HVERSU MÖRG ERU HEKLUGOSIN?
67
því gosi lýsingar á eldri Heklugosum, sem nefnd eru í annál hans,
til að punta upp á frásagnir eldri annála.
Með ofangreind sjónarmið i huga hef ég grúskað dálitið í íslenzkri
eldfjallasögu, einkum sögu Heklu. Með hliðsjón af þessum rannsókn-
um, sem þó er langt frá því lokið, mun ég nú freista að gera nokkru
nánari skil spurningunni, sem ég varpaði fram í upphafi þessarar
ritgerðar: Hversu mörg eru Heklugosin? Tímans vegna verð ég að
stikla á stóru og ræða einkum þau gos, sem ég er annarrar skoðunar
um en Thoroddsen.
Fjögur fyrstu gos Heklu eru samkvæmt annálum gosin 1104, 1158,
1206 og 1222. Fátt er um þessi gos vitað utan ártölin ein, og þau
ekki svo örugg, að ekki geti skeikað 1—2 árum, en ekki sé ég ástæðu til
að efa, að gosið 1104 hafi raunverulega verið eldsuppkoma hin fyrsta
i Heklufelli siðan Island byggðist. Rannsóknir Guðmundar Kjartans-
sonar á Hekluhraunum og rannsóknir mínar á öskulögum á Heklu-
svæðinu, ber að sama brunni um það, að Hekla hafi tekið sér margra
alda hvíld, sem ekki er ótítt um eldfjöll. Ég sé heldur ekki að svo
stöddu ástæðu til að efa, að næstu þrjú gos hafi raunverulega átt
sér stað, en tel líklegt, að eitt þeirra hafi ekki vcrið í hinni eiginlegu
Heklu, a. m. k. ekki eingöngu, heldur i Rauðöldum, sem eru eldvörp
tvö suðvestan við sjálft Heklufellið, en sem næst í framhaldi Heklu-
hryggsins. Rauðöldur hafa vafalítið gosið, eftir að sögur hófust, og
er vart öðrum gosum til að dreifa en einhverjum þessara þriggja og
þá hklegast gosinu 1222, en ekkert verður sagt hér um með vissu.
Fimmta gos í Heklu telur Thoroddsen gos árið 1294, og telur það
til stórgosa Heklu. Ég hef lengi verið vantrúaður á þetta gos, einkum
vegna þess, að vitað er með vissu um stórgos í Heklu 6 árum siðar,
árið 1300. Eina heimildin um gos 1294 er Oddaverja annáll, varð-
veittur i pappírshandriti frá síðai’i hluta 16. aldar (A.M. 417 4to),
og talið líklegt, að það sé handrit þess manns, er tók annálinn saman.
í þessum annál segir um árið 1294: „Eldur hinn fimmti í Heklufelli
með svo miklum mætti og landskjálfta, að víða í Fljótshlíð og Rang-
árvöllum og svo fyrir utan Þjórsá sprakk jörð og mörg hús féllu af
landskjálftanum og týndust menn. Ganga mátti þurrum fæti yfir
Rangá af vikrar falli. Víða í lónum og þar sem af kastaði straumn-
um í Þjórsá var svo þykkt vikurin, að fal ána. Svo sögðu og kaup-
menn, er hingað komu um sumarið eftir, að þessu megin Færeyja
voru víða svartir flákar á sjónum af vikrinni.“t
1) G. Storm, Islandske Annaler, bls. 485.