Náttúrufræðingurinn - 1957, Blaðsíða 34

80
NÁTTÚRUFRFÆÐINGURINN
Nú vendi ég mínu kvæði í kross og sný mér að sjálfri skelinni,
hinum mikla verndara skeldýranna. Litur og gerð skeljanna eru
svo margvísleg, að þeim verður naumast takmörk sett. Þetta hafa
ýmsar þjóðir fyrir löngu notfært sér í hagnaðarskyni með því að
framleiða úr skeljunum margvíslega muni, bæði til gagns og feg-
urðarauka. Mest eru þær skeljar hagnýttar, sem hafa svo nefndan
perlumóðugljáa (Mother-of-pearl). Hlutir þeir, sem unnir eru
úr skeljunum, segjum við í daglegu tali, að séu úr skelplötu; við
tölum um skelplötutölur, skelplötusköft (á pennahnífum) o. s. frv.
Skel skeldýranna er venjulega gerð úr 3 lögum; yzt er þunnt, oft
hornkennt lag, það er hýðið; þá kemur tiltölulega þykkt lag úr
kalkkenndu efni, conchiolini, og innst er svo harðara efni með mis-
miklum gljáa á innra borði, það er skelplötuefnið. Því meiri lit-
brigði eða litskraut, sem er á innra borði skeljarinnar (að öðru
jöfnu), því verðmætari er skelplatan. Þær tegundir, sem mesta hag-
ræna þýðingu hafa í þessum efnum, eru Margaritifera, Trochus
og Haliotus. Af Margaritifera eru veiddar ýmsar tegundir til fram-
leiðslu á tölum; skeljarnar eru nokkuð flatar og geta borið ýmsan
lit: hvítan, gulan, grænan og svartan. Skeljarnar eru komnar frá
hinum fjarlægustu stöðum, svo sem Vestur-Ástralíu, Nýju Guineu,
Suðurliafseyjum, Indlandseyjum, Mið-Ameríku og víðar að. Banda-
ríkin eru stærsti innflytjandinn af hvítri Margaritifera, úr henni
eru meðal annars framleidd hnífasköft. Trochus er hávaxinn
snigill, hann er náskyldur silfrunum, sem erlendir saumakassar
eru skreyttir með. Hann er mikið veiddur við strendur Ástralíu
og er meðal annars notaður í smáa skelplötuhnappa. Árið 1947
var veiðin við Ástralíu 499 tonn. Fiskurinn úr Trochus er einnig
hagnýttur, hann er soðinn, þurrkaður og síðan reyktur. Haliotus
er dálítið einkennilega lagaður kuðungur, með lágri hyrnu og
geysivíðum loklausum munna, og er vinstri munnröndin með smá-
götum (perforeruð); sjálft dýrið er eftirsótt til átu. Lengd og breidd
skeljarinnar er oftast í kringum 20 cm, en sumar tegundirnar eru
minni, aðrar stærri. Úr skelinni, sem er mjög litfögur, eru gerðar
tölur og sylgjur, svo og plötur til inngreypingar. Kuðungur þessi,
er nefna mætti gliteyra á íslenzku, er veiddur við strendur Kali-
forníu, við Japanseyjar og víðar. Motrurnar okkar, glufumotran og
Ijóramotran, eru nánir ættingjar gliteyrans. í Ameríku gengur skel-
dýr þetta undir nafninu Abalone. Ýmsar skeljategundir, bæði sam-