Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 40

HEIMIR PÁLSSON:
Skalat ma&ur rúnir rista
íslendingar hafa löngum stært sig af
nánari og traustari tengslum við bók-
menntir og bókagerð forfeðra sinna en
aðrar þjóðir. Þetta er að vísu rétt. En
hvað vita menn um rúnir? — Raunar er
því til að svara, að lærðustu fræðimenn
vita harla lítið um rúnir, en í þessa grein
hef ég reynt að draga saman nokkra fróð-
leiksmola, sem af borðum þeirra hafa
hrotið, ef verða mætti lesurum til nokk-
urrar skemmtunar og ofurlítils fróðleiks.
Aldur rúna
Præðimenn eru alls ekki á eitt sáttir
um uppruna og aldur rúnastafrófs, og þar
höfum við sannarlega lítið að styðjast
við. Þó má með nokkurri vissu fullyrða,
að elztu rúnaristur, sem kannaðar hafa
verið, séu ekki yngri en frá 3. öld eftir
Krist. Einn kunnasti rúnafræðingur okk-
ar tíma, W. Krause, segir um þetta: „Þrátt
fyrir það er líklegt, að rúnir séu mun
eldri en hin elztu merki þeirra sem við
þekkjum, því af þeim að dæma, er þegar
löng æfing að baki.“ Lítið getum við gizk-
að á um þá æfingu, hversu löng hún hef-
ur verið — og raunar hverjir hafi haft
hana. Sami fræðimaður telur rúnastaf-
rófið eiga uppruna sinn í norðurítölskum
eða norðuretrúskum stafrófum, og hann
bendir á, að latneskt stafróf hafi útrýmt
þessum stafrófum þegar við lok 1. aldar
e. Kr. Þetta mundi þýða, að rúnastafrófið
gæti ekki verið búið til síðar en á 1. öld.
En þess ber og að geta, að sumir vilja
rekja uppruna rúnastafrófsins til gríska
stafrófsins beint, en sleppa allri milli-
göngu ítölsku stafrófanna. Þá gæti rúna-
stafrófið hafa verið búið til á 2. öld e. Kr.,
en við skulum ekki hætta okkur útí það
myrkviði sem slíkur stafasamanburður
getur leitt.
Nú mundi e. t. v. einhver spyrja: Hvern-
ig getum við gert ráð fyrir að rúnir hafi
verið ristar fyrr en á 3. öld, fyrst við
finnum engin merki þeirra? Þetta hefur
m. a. verið skýrt á þann hátt, að fyrst
framanaf muni rúnir einkum hafa verið
ristar á tré. Þykir mönnum lögun þeirra
að ýmsu leyti benda til þess. Trjáviður er
einsog menn vita forgengilegur, og þar
ætti að vera næg skýring á því, hvers
vegna við finnum engin merki rúnaáletr-
ana fyrr en á 3. öld.
Tungumál
Hér skal ekki farið nákvæmlega úti þau
tungumál, sem notuð hafa verið í þann
mund er forfeður norrænna manna sátu
og krotuðu speki sína á trjávið og steina.
Málið á rúnaristum sem fundizt hafa er
ýmist forngotneskt, fornsænskt, forn-
danskt eða einhver önnur afbrigði ger-
manskra mála — og rúnirnar virðast vera
germanskt fyrirbæri, eingöngu. Hér verð-
ur aðeins litið á rúnaáletranir fundnar á
meginlandinu, en á Bretlandseyjum hafa
einnig fundizt merkar áletranir og ef-
laust viðar.
Fyrstu heimkynni rúna
Fjarri fer, að nokkuð sé hægt að segja
með vissu um það, hvar rúnir voru fyrst
notaðar, þ. e. hverjir fundu þær upp.
Þeir sem hallast að kenningunni um upp-
runa í itölskum stafrófum, gera að sjálf-
sögðu ráð fyrir, að þær hafi fyrst verið
notaðar í grennd við ítalíu, og síðan
breiðzt þaðan út til norðurs, austurs og
vesturs. Þeir sem aðhyllast grískan upp-
runa, telja þær fundnar upp af Gotum
við Svartahaf. Enn eru þeir til, sem telja,
að rúnir hafi verið fundnar upp í Dan-
mörku, meðan þar hafi byggt sú þjóð,
sem kölluð er Herúlar. Um þessa þjóð,
ef hún hefur þá verið þjóð, vitum við
sannast að segja harla lítið. Helztu vitn-
eskju telja sumir rúnaáletranirnar veita,
því að þar kemur oftar en einu sinni og
oftar en tvisvar fyrir nafnið erilaR, He-
rúli, en aðrir segja sem svo, að þetta orð
þýði einfaldlega rúnameistari, og af því
verði engar líkur dregnar um tilvist þjóð-
arinnar. Engin afstaða skal tekin til
þessa hér, og fremur er þess getið til
gamans.
Rúnastafrófið
Rúnastafrófið nefnist fúþark, og dregur
það nafn af því, að á nokkrum rúnarist-
um hafa fundizt rúnaraðir, þ. e. ristur
þar sem allar rúnir eru skráðar og þá í
ákveðinni röð. Ofurlítill munur getur orð-
ið á röðinni, en fyrstu sex rúnirnar eru
ávallt f-u-þ-a-r-k. Hér er sýnt eitt slikra
stafrófa, lauslega teiknað eftir mynd.
Jafnframt er gefið hljóðgildi hverrar rún-
ar, miðað við íslenzkt nútímamál, og
loks er getið um norrænt nafn hennar,
en þess ber að gæta, að norræn nöfn eru
aðeins til á þeim rúnum, sem fyrir koma
í hinu yngra rúnastafrófi, og þar voru
rúnirnar aðeins sextán, í stað 24 í eldra
fúþarki. Einnig er rétt að geta þess, að
sumir telja nöfn rúnanna hafa haft á-
kveðið gildi. Þannig gat t. d. o-rúnin,
sem bar nafnið óðal, bæði haft hljóð-
gildið ó og táknað eign. Mátti því neyta
þessa eiginleika við skammstafanir. Bent
hefur verið á, að t-rúnin hafi líkzt spjóti
eða öðru vopni, og því hafi farið vel á
að nefna hana eftir bardagaguði o. s. frv.
Hins er einnig að gæta, að nöfn rúnanna
virðast fyrst og fremst valin með það
fyrir augum, að fyrsti stafurinn í nafn-
inu gæfi hljóðgildi rúnarinnar.
Á nælu einni, sem fannst árið 1774 við
Vadstena á Austur-Gautlandi í Svíþjóð,
er ein áðurnefndra rúnaraða. Þar virðist
rúnunum vera skipt í það sem síðar
nefndist ættir (þ. e. áttundir). Ekki eru
menn þó sammála um gildi þeirrar skipt-
ingar, né heldur hvort hún er uppruna-
leg. Þessi rúnaröð lítur þannig út, er rún-
unum hefur verið snúið „rétt“ (sjá síðar).
HUÓÐGILDI NAFN
f fé
h u ?
> þ þurs
a ass
k r reiö
< k kaun
X g
Þ w
N h hagl
'S n neyð
1 i íss
f) j
l é
* P
Y R
> s sól
t t Týr
B b b]örk
M e
M m maður
> 1 laukur
O ng
$ o óöal
txj d dagur
40