Samvinnan - 01.07.1976, Blaðsíða 18

Ég man eftir einni siglingu
inná Ingólfsfjörð með eina
konu með litla tösku sem hún
hélt á. Nei — meira var það
raunar, það var einn sekkur
sem þar átti að fara i land að
auki. Svo var siglt inn fjörðinn
og flautað, þvi þá gerðu skip
vart við sig, en læddust ekki
eins og nú i hafnir og úr eins
og þjófar. Það kom ekkert
kvikt niður á bryggjuhrófið að
taka á móti línunni, svo að
einn okkar varð að síga niður
á bryggjuna og setja fast með-
an konan, taskan og sekkurinn
var látinn i land. En þegar við
vorum búnir að kasta lausu
staulaðist elliær maður út á
stétt hússins sem næst var
bryggjunni og kallaði skræk-
róma út á lygnan fjörðinn:
Það er enginn heima. Það eru
allir í mó.
Ég hló.
Stundum kastaðist i kekki
milli íslendinga og dana, eink-
um á knæpunum i Kaup-
mannahöfn. — Ottó Mar-
teinsson, alltaf kallaður Ottó
Marteins, einstakt snyrti-
menni, hvers manns hugljúfi,
fagurmenni, var að læra að
baka i Kaupmannahöfn. Ó-
kunnuga óraði ekki fyrir hvi-
likt afl, snerpa og snarræði bjó
i þessum spengilega manni.
Óttó var þrautþjálfaður glímu-
maður frá blautu barnsbeini
og um tima handhafi fegurð-
arglimuverðlauna. Hann var
svo stæltur að hann spennti
ristarnar yfirum þverslá yfir
mjölgeymslunni og lyfti hundr-
að kílóa sekk frá gólfi með
tönnunum. Þetta lék enginn
eftir honum. Ottó kom oft um
borð til okkar og fór með okk-
ur í land, ungu hásetunum. Ég
hef aldrei verið fyrir áfengi, en
mér þótti gaman að drekka
nokkra bjóra á knæpu með fé-
lögum minum, og svo er það
eitt sinn að við sitjum nokkr-
ir ásamt Ottó yfir öli í Ný-
höfninni, glaðir og reifir og
höfum víst dregið óþægilega
að okkur athygli sumra stúlkn-
anna sem þarna sátu með vin-
um sínum, ekki síst Ottó, og
þar kemur að einn daninn,
þreklegur náungi, fer að abb-
ast uppá okkur, ýta við okkur,
dangla í okkur, egna okkur —
og brátt hafa tveir bæst i hóp-
inn. Við reynum að forðast
vandræði, sitjum á okkur, og
Ottó, svo sem titt er um vaska
menn, er allra manna sein-
þreyttastur til vandræða og
margbiður danina að láta okk-
ur i friði, við séum hér að
skemmta okkur með menning-
arbrag á íslenska vísu og æskj-
um ekki annars en að fá að
drekka okkar öl í friði. Nei, nei,
það er ekki við það komandi.
Ottó er gefinn selbiti og annar
dólgsháttur hafður í frammi
við hann, það gerir sá þreklegi,
hinir tveir egna mig og félaga
minn frá borði. Ottó er nú ris-
inn á fætur; nú er honum nóg
boðið. Næst okkur er setið borð,
en handan þess er annað autt.
Og nú gerist nokkuð sem
knæpugestir höfðu aldrei fyrr
augum litið; einkennilegur
undrunarkliður fór um salinn
— og svo stóðu menn á önd-
inni. Ottó, þessi bjarti fallegi
maður, gæddur styrk og mýkt
hlébarða, hefur tekið stórvaxna
danann glímutökum, lyftir
honum eins og hann ætli að
bregða á hann klofbragði, en
hann fer hærra með hann,
miklu hærra, hann jafnhattar
hann, keyrir hann upp í ljósa-
krónu, lætur hann síga ögn,
fjaðra og varpar honum svo
yfir setna borðið — í stóran
boga yfir á auða borðið sem
brotnar með braki og brestum
undan þunga sendingarinnar.
Bomm — og búið.
Óeirðaseggur var fljótur út,
skildi fyrst hvorki í þennan
heim né annan, leit um öxl á
Ottó, skreið nokkra metra —
og tók síðan til fótanna og út
— og félagar hans á eftir hon-
um.
Þjónarnir þyrptust að okkur,
buktuðu sig, sögðu Sussu-suss.
Má ekki bjóða ykkur umgang.
Ottó þáði það allra náðarsam-
legast.
Öðru sinni vorum við á næt-
urklúbb, Ottó og ég, og þar eru
tveir þjónar af Gullfossi að
skemmta sér, ungir, fíngerðir
menn, þannig menn sem ganga
í augun á drjúgum hluta kven-
þjóðarinnar, laglegir strákar.
Guömundur Bjarnason hét
annar þeirra, ágætis drengur.
Þeir njóta svo mikillar kven-
hylli þarna að heift hleypur i
tvo dani, auk þess sem Guð-
mundur gat verið meinyrtur,
og það slær í brýnu við dan-
ina, orðaskak. En danirnir,
þessir lika raumar sitja á sér,
miklu stærri og gildari menn
en Ottó. Það er skammt í lokun
og þá gæfist færi á að jafna
um Guðmund. Ég las þann á-
setning úr augnaráði þeirra.
Svo yfirgefa Guðmundur og fé-
lagi hans næturklúbbinn, og
þá veiti ég því athygli að raum-
arnir fara á eftir þeim félög-
um. Nú er vont í efni, segi ég
við Ottó. Þeim Guðmundi er
veitt eftirför. Ottó bregður
skjótt við og stekkur út og ég á
eftir honum. Annar daninn
hefst ekki að, en hinn, sá meiri,
er þá búihn að stilla Guðmundi
upp við steinvegg, hefur axlir
Frumherjar samvinnustefnunnar
Fyrstu reglumar
Það gerðist þrem dögum
fyrir jól á því herrans ári 1844
i iðnaðarbænum Rochdale í
Norður-Englandi, að opnuð
var verzlun í hrörlegum húsa-
kynnum i Froskastræti. Eftir
að löngum vinnudegi var lok-
ið i verksmiðjum lögðu ýmsir
borgarar leið sína í götuna
til að sjá, hvað þar væri að
gerast. Óknyttastrákar köst-
uðu aur að húsinu, en hlerar
voru fyrir gluggum.
Inni í búðinni voru nokkrir
vefarar, fátækir fjölskyldu-
menn. Vörubirgðirnar voru
litið annað en hveiti, sykur,
smjör og haframjöl, og hefðu
komizt á einar hjólbörur.
Vefararnir hikuðu við að
opna gluggahlera og sýna
umheiminum inn i hina nýju
búð. Það var beigur i sumum
þeirra, en loks sótti ungur
maður i sig veðrið og hratt
hlerunum frá. Þá hló allt
Froskastræti.
Þessi nýja verzlun var byrj-
un á starfsemi „Félags jafn-
réttisfrumherja í Rochdale"
— kaupfélagi, sem varð upp-
haf að samvinnuhreyfingu
nútímans. Stofnendur voru
ungir og þróttmiklir menn 27
talsins, og lofuðu þeir að
leggja fram eitt sterlings-
pund hver, sem greiða skyldi
með tveim pensum í viku
hverri. Meiri voru efnin ekki.
En félagið dafnaði, gat innan
skamms aukið starfsemi sina
og félagsfólki fjölgaði. Það
starfar enn í dag með mikl-
um blóma.
Þannig hljóðar í stuttu
máli sagan um upphaf sam-
vinnuhreyfingarinnar. Hún
er sönn, svo langt sem hún
nær. — Vefararnir settu
sér starfsreglur, sem enn i
dag eru grundvallaratriði
allra samvinnufélaga, og frá
félagi þeiira má rekja vax-
andi áhrif. Smám saman
fjölgaði þeim samtökum, er
störfuðu á sama grundvelli,
þau tóku höndum saman,
færðu út kvíarnar.
Þessi saga segir þó aðeins
hálfan sannleikann. Vefar-
arnir fundu ekki upp neitt af
höfuðatriðum stefnuskrár
sinnar, heldur drógu saman
eldri hugmyndir á þann hátt,
sem siðan hefur reynzt far-
sæll grundvöllur öllum slík-
um félagsskap. Samvinnu-
hugsjónin sjálf er í einstök-
um atriðum miklu eldri en fé-
lagið í Rochdale, mörg
hundruð kaupfélög höfðu ver-
ið stofnuð og starfað fyrir
daga þess. Söguna verður því
að rekja aftur fyrir 1844.
Iðnbyltingin hófst á seinni
hluta átjándu og fyrri hluta
nítjándu aldar. Þá hófst véla-
notkun í iðnaði í stórum stíl,
verksmiðjur risu og umhverf-
is þær miklar iðnaðarborgir.
Þetta var gerbreyting á þeim
þjóðfélagsháttum, er áður
höfðu ríkt. Fólk flykktist úr
sveitum til bæja til að leita
sér atvinnu. Fjármagnið
skapaði eigendum sinum
mikinn og skjótan auð, en
hið vinnandi fólk, karlar,
konur og ekki sízt börn hlutu
sultarlaun fyrir langan
vinnudag.
Lífskjör verkafólks framan
af nitjándu öld voru hörmu-
leg í hinum nýju iðnaðar-
borgum. Kaup var lágt og var
miskunnarlaust skorið niður,
ef þess þótti þörf i hinni
hörðu samkeppni verksmiðj-
anna. Atvinnuleysi var mikið
og öryggi ekkert til. Lifskjör
fólksins, húsnæði, fæði, klæði,
voru langt fyrir neðan það,
sem nú telst mannsæmandi.
Svo fór, að ýmsir risu gegn
þessari hörmulegu hrörnun
mannlífsins, gegn þessu þjóð-
félagi, sem virtist byggjast á
þrældómi og eymd fólksins.
Fram komu margir hug-
sjónamenn, sem settu fram
hans í greipum sinum og ætlar
að fara að slá höfðinu á honum
við steinvegg. Ottó lætur hvina
í sér, truflar þannig gang mála
meðan hann er að stökkva
þessa metra sem á vantar til
danans, þrifur svo i hann og
segir: Hvernig getur þú svona
stór maður verið þekktur fyrir
að ráðast að þessum pilti?
Hvað kemur þér þetta við,
spyr hinn ókvæða og setur sig
í boxarastellingar, tiplar tvö
skref aftur ábak til að fá svig-
rúm og slær, hyggst rota Ottó
þarna á stundinni, en Ottó
greip um úlnliðinn, keyrði þann
handlegg að síðu danans og
skaut sér á hlið við hann aftan
til og náði þrælataki á úlnlið
hinnar handarinnar og snéri
upp á handlegginn, bar raum-