Fálkinn - 22.12.1944, Blaðsíða 16

12 JÓLABLAÐ FÁLKANS 1944
Anna Z. Osterman.
I.
Við skulum bregða okkur í Inig-
anum sex hundruð árum aftur í
timann, til Parisarborgar rjett fyrir
miðju 14. aldar. f „latneska liverf-
inu“ stendur hús heldur lágt og
óásjálegt. En þetta liús er þó heirna-
vist visindanna, ein af mörgum þar
í borginni. I einum sal hússins eru
saman komnir ungir menn frá ýms-
um löndum, ekki síst Norðurlönd-
urn, til þess að hlusta á einn hinna
frægu meistara Parísarborgar lesa
fyrir úr ritum einhvers vitrings forn-
aldar. Að öllum líkindum eru það
orð Aristoteles, sem einu sinni enn
hljóma frá vörum liins seinborna
meistara. Því að Aristoteles er enn
hið stóra nafn heimspekinnar, og
orð hans eru álitin gulls i ígildi, það
getur enginn leyft sjer að draga ó-
takmarkað vísindalegt gildi þeirra
i efa. Slíkt mundi verða litið á sem
hreinasta guðlast.
Enda þótt þetta sje í Erakklandi,
er kenslumálið latína, bæði lijá
þessum meistara og öllum öðrum
þeim, er kenna mörgum hundruð-
um stúdenta víðsvegar um borg
vísindanna á ströndum Signufljóts.
Stúdentarnir þurfa því að vera vel
að sjer í tungu hinna gömlu Róm-
verja, til þess að þeir geti sem
vandlegast sett á sig orð meistarans
og skrifað þau hjá sjer. Þetta er ill
nauðsyn en óhjákvæmileg, þar sem
bækur eru afar sjaldgæfar, allar
handritaðar, og fæstir stúdentar,
ef þá nokkur, eiga kost á að öðlast
bók, þó ekki væri nema ein ein-
asta, ef hún væri á annað borð til
sölu, því að hún mundi vera jafn-
dýr og sæmilega stór jörð heima
fyrir.
Nemendur og áheyrendur meist-
arans verða að gera sjer að góðu
að sitja á sjálfu gólfinu með liálm-
visk undir sjer, hlýjunnar vegna.
Við og við verða stúdentarnir að
taka þátt í umræðum um eitthvart
hávísindalegt efni og læra að verja
málstað sinn gegn andstæðum skoð-
unum. Þetta eru hinar frægu kapp-
ræður, er þekkjast undir heitinu
„disputationes academiæ". Þegar
að því kemur að stúdentinn á að
ganga undir próf, verður hann að
láta yfirheyra sig í visindum sín-
um í viðurvist allra meistara Par-
ísarborgar. Þó að meistarar kenni
hver fyrir sig í ieigðu húsnæði,
er þó ákveðið skipulag með þeim.
Þeim er skift í fjóra flokka, eftir
þvi hvers kyns vísindi þeir kenna,
sem sje guðfræði. lögfræði, læknis-
fræði eða heimspeki.. En þessir
Anna Z. Osterman:
Eilíf er æskan.
fjórir flokkar mynda þó einskonar
samfélag, en það er þetta samfjelag
meistaranna allra, sem kallað er
„universitas magistrorum". Að öðru
leyti eru meistarar óháðir hverjir
öðrum og hafa ekki einu sinni sam-
eiginlegt hús undir kenslu sina. En
stúdentarnir búa liins vegar saman
í vel skipulögðum fjelagsheimilum
og þó gjarnan hvert þjóðerni fyrir
sig. Þannig hafa Svíar i París átt
sitt eigið stúdentalieimili, eða „coll-
egium uppsaliense“, eins og það er
látið heita, allt frá 1285, þó að síðan
hafi öðrum tveimur verið komið
upþ, eitt „collegium lincopense“ og
eitt „collegium skarense“. Þeir eru
sem sje fjölda margir stúdentarnir,
sem leita til Parísar frá Svíþjóð
fram að árinn 1350. En þá gerast
þau hörmulegu tiðindi, að voveif-
leg og óhugnanleg drepsótt læðist
um láð og lönd og lamar alt menn-
iugarlíf Svíþjoðar um langt skeið.
Árið 1350 er í sögu Svía fremur en
nokkurt ár fyrr eða síðar minnis-
stætt sem ár svarta dauðans.
II.
Það er rúmlega hundrað árum
seinna. Andleg menning er fvrir
löngu farin að lifna aftur í Svíþjóð.
En sænskir námsmenn þurfa nú
ekki lengur að leita alla leið til
Parísar, þar sem nýir háskólar hafa
tekið til starfa í minni fjarlægð frá
ættjörð þeirra, sem sje í Þýskalandi.
Sækja því sænskir stúdentar 15.
aldar helst háskóla í Leipzig og
Rostock, og þó fremur hinn síðari,
sem er að kalla mætti við næstu
bæjardyr. En síðarmeir, á siðskífta-
öldinni, kemur aðallega til greina
Wittenberg, háborg siðbótarmanna.
Þó að leið stúdenta til háborga
sinna hafi þannig styst að mjög
verulegu leyti, er þó ekki ákjósan-
legt fyrir fátæka námspilta að þurfa
að sækja þekldngu sína til annara
landa. Leiðin að heiman er samt
sem áður bæði löng og ströng og
tímarnir ískyggilegir, það er sann-
kölluð vargöld víða um lönd. Þó
að stúdentum sjeu sendir peningar
eða vörur, sem þeir geta selt og út-
vegað sjer þannig fje til lífsviður-
væris, þá er alls endis óvíst, hvort
þessir styrkir lenda nokkurntima í
liendur þeirra, sem þeir eru ætlaðir.
Það getur 'svo margt komið l'yrir á
leiðinni. Á Eystrasalti er oft storma-
samt og skipin ef til vill of' veik-
byggð, til þess að þau íái staðið af
sjer ofviðrin einkum á vetrum.
Auk þess sitja sjóræningjar um skip-
in, til þess að ræna þau öllu verð-
mætu, sem þau flytja, fje og varn-
ingi, og drepa áhafnir þeirra, þann-
ig að enginn sje til frásagnar um
afdrif skipa eða manna. Og þó að
s.kipin kunni að koma klaklaust
lil hafna, j)á er leiðin suður um
Þýskaland löng og áhættusöm, hvort
sem sje til Leipzig eða til Witten-
berg, því að ránsriddarar og-alls-
konar óþokkalýður leika þar laus-
um hala og ógna öryggi vegfarenda.
Margur stúdentinn norðan úr Svi-
þjóð verður þannig að sjá af þeim
nauðsynjum, er honum hafa verið
sendar að heiman, og það getur
dregist, áður en eitthvað getur bæst
í skarðið fyrir það sem livarf. Hann
verður sennilega að láta sér nægja
að ganga um tötralega klæddur og
herða rammlega á ólinni, þegar
hungrið sverfur að, og svo illa getur
jafnvel farið, að liann lendi á ver-
gang í ókunnu landi, til þess að
verða ekki hungurmorða, enda þótt
fólkið hans heima fyrir liafi altaf
nóg að bita og brenna og lilýjan
fatnað sjer til skjóls gegn vetrar-
kuldanum. Ef lil vill batna þó kjör
hans innan skamms, og mun svo
reyndar fara fyrir flestum, en þann-
ig getur -og farið, að hjálpin að
heiman komi um seinan.
III.
Framsýnir menn hafa sjeð, að
við svo búið megi ekki lengur
standa. Það er heldur ekki einvörð-
ungu fjárhagsleg vandamál stúdenta
sjálfra, sem krefjast úrlausnar. Það
þarf einnig að reyna" að stemma
stigu fyrir utanaðkomandi pólitísk-
um áhrifum, sem eru þess kyns,
að þau geta stofnað sjálfstæði Sví-
þjóðar í hættu. Verður þetta til þess,
að sænskur háskóli er loksins stofn-
settur. Þann 7. október 1477 tek-
ur svo til starfa liinn nýi háskóli,
„Universitas Rec/ia Upsaliensis“.
En gleðin varir ekki lengi. Háskól-
ann vantar hinn nauðsynlega fjár-
hagslega grundvöll til viðhalds starf-
semi sinnar, en ríkið kannast ekki
við siðferðislega ábyrgð gagnvarl
fremstu menningarstofnun sinni. Og
siðabótarmennirnir, sem nú koma
til sögunhar, með konung landsins
í fylkingarbrjósti, eru henni bein-
línis andvígir, þar sem þeir líta á
hana sem háborg þeirrar sömu páp-
isku, er þeir reyna nú með oddi
og eggi ag leggja að vclli. Því verða
nú sænskir námsmenn að halda á-
frain að sækja þýska háskóla, en á
þessu tímabili aðallega háskólann í
Wittenberg, eins og fyrr segir.
Það er því ekki fyrr en kemur
fram á seytjándu öld, í stjórnartíð
Gustav Adolfs konungs og fy.rir rausn
konungsins persónulega, sem háskól-
inn fær loks þann fjárhagslega
grundvöll og þann siðferðilega
stuðning af liálfu ríkisins, að hann
verður raunverulega fær um að
gegná skyldum sínum sem miðdep-
ill andlegrar menningar sænsku
þjóðarinnar. Með því fara einnig
stúdentar að fylkjast þangað til að
hlusta á innfædda kennara, þó að
tungumál kenslunnar sje eftir sem
áður latína; þó er það einmitt á
þessarri sömu öld, sem háskóla-
kennari einn í Uppsölum þorir að
brjóta aldagamla venju og fremja
það guðlast að kenna stúdentum
sinúm á móðurmálinu. Eins og þetta
væri ekki nóg, leyfir liann sjer jafn-
vel að skopast að þröngsýni og hót-
fyndni lærðra samtíðarmanna sinna.
Að eldingu af himni skyldi ekki
Ijósta niður og fella guðlastara þenn-
an til jarðar, stafar máske af þvi,
að líann er sjálfur hinn óviðjafn-
anlegi Olaus Rudbeck, stúdent stúd-
entanha, prófessor í læknisfræði,
rektor háskólans og stjórnandi um
margra ára skeið, maðurinn, sem
virðist ekki þekkja hugtakið „ó-
mögulegt", hvað svo sem hann tók
sjer fyrir að gera, nema vera skyldi
það að hann getur ekki fengið þvi
framgengt að byggja eilt glæsilegásta
háskólahús samtíðarinnar, gersam-
lega auralaus. En hann er þó á
góðri leið með að heppnast einnig
með þetta fyrirtæki sitt, eins og
með svo mörg önnur, sem liann
hefur tekið upp á, borginni. og há-
skólanum til ómetanlegs gagns.
Stúdentar Háskólans i Uppsölum
á seytjándu og jafnvel átjándu öld
hafa verið furðu misjafnir bæði að
aldri og þroska. Margir þeirra hafa
komið til háskólans úr efri deild
lærða skólans, og sumir hverjir eru
þegar orðnir skeggjaðir karlar. Slik-
ir stúdentar hafa oftast verið úr
bændastjett eða komnir af fátækum
borgaralegum fjölskyldum. Þetta eru
piltar, sem hafa reynt silt af livoru,
ekki síst á þeim húsgangsferðalög-
um, svokölluðum „sóknagangi"
(socknegáng), er þeir flestir hafa
tekist á hendur tvisvar á ári sam-
kvæmt lagalegum forrjettindum fá-
tækra námpilta, til þess að útvega
sjer námsfje, matvæli og aðrar nauð-
synjar sjer til viðurværis i skóla-
borginni. En þó áð skólaaginn hafi
verið herfilega strangur og jafnvel