Fálkinn - 22.12.1944, Blaðsíða 17

JÓLABLAÐ FÁLKANS 1944 13
Dómkirkjan i Uppsölum.
harðneskjulegur að siðvenju tímans,
hefur þó eftirlitið meS líferni skóla-
pilta, „djáknanna“ eins og þeir voru
kallaðir, veriS mjög bágboriS utan
skóla. Þeir eru vanir aS sjá fyrir
sjer sjálfir og treysta á sjálfa sig
fjarri frá vakandi augum foreldra
og ættingja. En þó að þetta geti
verið lil góðs fyrir marga, sem hafa
þannig fengiS sæmilegt sjálfstraust
í lífinu, þrátt fyrir meSferSina i
skólanum, liafa jjó ekki altir haft
nógu mikið siðferSisþrek í vega-
nesti að lieiman til jjess aS geta
jíolað slíkt fr'elsi eða fjelagsskapinn
vlð eldri og reyndari pilta. Sumir
„djáknarnir“ hafa því að lokum
lent á glapstigu, og lífsferill þeirra
oi'ðið. alt öðruvísi en lil hefir ver-
ið ællað.
Ekkert undarlegt þá, að þeir for-
eldrar, sem liafa góða fjárhagslega
aðstöðu, eins og aðalsmenn og auð-
ugir borgarar, skuli heldur kjósa
þann kostinn að taka heimiliskenn-
ara handa ungum sonum sinum.
Vanalega er lieimiliskennarinn sjálf-
ur fátækur en vel kyntur stúdent frá
góðu heimili, sem þarf að vinna
fyrir sjer jafnhliða námi sínu við
háskólann. Til l>ess að kenslan geti
samrýmst námi hans, verður þá það
ráð tekið, að nemandinn fylgir
kennara sínum til háskólaborgar-
innar og lætur innrita sig við há-
skólann sem stúdent. Þetta er hægt
vegna þess, að raunveruleg inntöku-
próf eru ekki til nema á pappirn-
um. Fyrst um sinn ])iggur barn-
stúdeutinn þó kenslu aðeins hjá
kennara sínum, er hefur liann í um-
sjá sinni, eða jafnvel einkakenslu
hjá háskólakennurum, sem eru svo
lágt iaunaðir, að þeir geta ekki
slegið hendi við þeim tekjum, er
slík aukakensla getur veitt þeim.
Þannig er það, að jafnvel sjö ára
piltar láta innrita sig sem stúdenta
við háskólann. Með því fyrirkomu-
lagi geta foreldrar auSvitað veitt
börnum sínum hæfiiegra uppeldi á-
samt víðtækari og rækilegri undir-
búnings mentun undir hið eiginlega
háskólanám, en hægt er að láta þeim
í tje í hinum opinberu lærdóms-
skólum með úreltu og varhugaverðu
fyrirkomulagi þeirra. Helst nú þetta
einkennilega ástand í menningai-
málum Svíþjóðar ])angað til fram á
nítjándu öld, en þá er reglulegt
stúdentspróf undir eftirliti próf-
dómara gert að inntökuskilyrði við
sænska liáskóla, i Uppsölum frá ár-
inu 1831, en í Lundi frá 1832.
Hlutverk háskóla seytjándu aldar
hefur verið tvöfalt, nefnilega að
kenna stúdentum sínum mannasiði
ekki síður en bóklegar mentir. Og
á þvi mun hafa verið full þörf, ef
dæma má af fundarbókum háskóla-
ráðsins i Uppsölum frá þessu um-
rædda tímabili. Segir þar oftast frá
stúdentum, sem hafa gert sig seka
um fylliri og óspektir á almanna
færi, áflog eða óþolandi Iiáreysti
að næturlagi, þannig að svefnfriður
liinna lieiðvirðu borgara, — og
meðal þeirra auðvitað prófesoranna
sjálfra, — liafi verið truflaður, verr
en góðu liófi gegnir eða talist getur
hæfilegt frá sjónarmiði hins „aka-
demiska“ frelsis stúdenta. En liinir
virðulegu „feður“ háskólans verða
jafnvel við og við »ð skeggræða
mæla, vikta og dæma um siðferði
stúdenta í ástarmálum. Óleyfilegar
ástir eru ekki um of sjaldgæfar með
þeim, og sísl skal undra, ])ótt ]>ær
valdi prófessorum áhyggjum, þvi
að prófessorsfrúr geta stundum ver-
ið ungar og laglegar, þó að eigin-
menn þeirra séu nokkuð rosknir, en
þó furðu veraldlegir í vissum at-
riðum og, — af andlegum mönnum
að vera, — furðu afbrýðissamir. En
skyldu eklci sumir þeirra stundum
hafa brosað í kampinn og munáð
eftir sinni eigin æsku, rétt sem allra
snöggvast?
I fundargerðum þessum kofna jafn-
vel fyrir þekkt nöfn, frá seinni hluta
seytjándu aldar, jafnvel nafn ís-
lendings. Það er Jón Rúgman. Mað-
ur þessi kvað hafa heitið réttu
nafni Jón Jónsson, ættaður l'rá
Rúgstöðum í Eyjafirði. Hefir hann
komið til Svíþjóðar sem striðsfangi
af dönsku skipi, en fengið atvinnu
hjá háskólanum sem þýðandi ís-
lenskra fornbókmenta og kennari
í íslenskri tungu. Hér skal ekkert
fullyrt um það, hvort hann liafi lent
i klandri vegna óleyfilegra ásta eða
út af eintómu fyllirii, en svo mikið
er víst að hann — eða þá einhver
áhrifamikill vinur hans í hópi pi ó-
fessoranna, — liefir getað bjargað
honum úr klípunni á sæmilegan
hátt.
IV.
Það er á þvi Herrans ári 1651,
Einn góðan veðurdag er uppi fót-
ur og fit í liinni gömlu háskóla-
borg við Fyrisá, því að borgin og
háskólinn eiga von á sjaldgæfum
gestum. Það er hvorki meira nje
minna en liennar konunglega hátign
Kristín drotning, sem er væntanleg
til borgarinnar ásamt fríðu föru-
neyti. Það verður að taka vel á
móti dóttur Gustavs Adolfs kon-
ungs, velgerðarmanns Uppsalahá-
skóla. Stiulentar láta því hendur
standa fram úr ermum til að und-
irbúa sem best með skreytingum
og skemtunum komu drotningar.
Það er vitað, að henni líkar vel við
skemtanir og gleðskap. Ungur lækna-
nemi, að nafni Olaus Rudbeck. hef-
ir tekið að sér að setja á svið og
æfa hirðaleik að smekk samtiðarinn-
ar ásamt nokkrum félögum sínum.
Hann er hagleiksmaður mikill, og
það er að mestu leyti honum að
þakka, að leiktjöld og allur útbún-
aður liafa heppnast jafnvel og raun
ber vitni. Það á að sý.na leikinn i
besta sal liinnar gömlu hallar Vasa-
konunganna í útjáðri borgarinnar.
Olaus er ekki aðeins leikstjóri og
leiktjaldasmiður, hcldur fer hann
lika með eitt hlutverk leiksins. Hann
er þar hirðir, er blæs i pipu sína,
sjálfum sér og fénu til dægrastylt-
ingar ekki siður en drotningunni.
En þegar að því kemur, að farið er
að leika fyrir hinuin háttsettu gest-
um, er Kristín drotning hvergi sjá-
anleg milli áhorfenda. Hennar há-
tign hefir sem sje látið sjer þókn-
ast að leika sjálf með stúdentunum
og birtist nú á leiksviðinu í gervi
laglegrar en hortugrar herbergis-
meyjar í þjónustu einhvej'rar hefð-
arfrúar. Svo er liin unga drotning
Svía kát og glöð með æskumönnum.
V.
Rúmlega áratugi seinna eru há-
skólastúdentar farnir að halda leik-
sýningar reglulega, á leiksviði, er
komið hefir verið upp i stærri sal
hallarinnar. Léikstjóri þeirra er aft-
ur ungur læknanemi, í þetta sinn
Urban Hjarne, sá sami er átti éftir
að frelsa þjóð sína frá víti galdra-
æðisins. En Olaus Rudbeck, sem er
uú orðinn prófessor í læknisfræði,
veitir hinum efnilegu ungu leikur-
um allan stuðning sinn. Eins og
venjan er með háskólastúdentum á
þessu tímabili, eru það aðallega
leikrit eftir síðlatneska rithöfunda,
sem tekin verða til sýningar. Þetta
er sem sje ágæt æfing i latinu, sam-
talsmáli lærðra manna um heim
allan. En það er ekki síður mikils-
vert, að ungir menn geti lært á
leiksviðinu fallegan limaburð og
virðulega framkomu í hvivetna.
En brátt verða framtíðarhorfur
leikfélágsins lilla ískyggilegar. Ung-
ur konungur landsins, Karl XI., er
væntanlegur til háskólans ti! náms,
að ])ví er kallað er. Vitanlega verð-
ur hann að hafa samastað sinn i
höllinni og fá bestu sali hennar til
umráða. Einn daginn fá þvi hinir
ungu leikarar fyrirskipun um að
gera annaðhvort, að rýma leiksalinn
fyrir konungi landsins eða setja á
svið nýtt leikrit að öðrum kosti,
honum til skemtunar og hirðmönn-
um hans. Nú er úr vöndu að ráða,
þar sem hinn ungi konungur skilur
litið sem ekkert i tungumáli lærðra
manna. —■ Verður því einskis
annars úrkosta en að búa til leik-
rit á sænsku fyrir kónginum. Urhan
Hjarne tekur sjálfur að sjer að
semja leikritið, setja á svið og æfa,
en þar að auki leikur hann eitt
hlutverkið, eins og Olaus Rudbeck
á sinum tíma. Þannig skapast þá
„Rosimunda“, fyrsti sorgarleikur-
inn, er ritaður hefir verið á sænskri
tungu eftir fyrirmyndum gullaldar-
leikrita Rómverja.
Frumsýningin er lialdin þann 15.
ágúst 1665. Þetta er glæsilegur dag-
ur í starfssögu hinna ungu stúdenta-
leikara, en dagurinn er líka mikil-
vægur i sjónleikasögu sænsku þjóð-
arinnar.
VI.
Fyrir sunnan íslandsbrúna, er
tengir saman austur- og vesturbakká
Fyrisár, er Uppsalahöfn. Einn falleg'-
an sumardag árið 1843 er þar sam-
an kominn hópur ungra manna, sem
bíða þar hjá tollbúðini komu far-
þegaskipsins frá Stokkhólmi. Nokkr-
ir þeirra eru með hvítar húfur, með
svartar rendur neðan við og þvert
um yfir kollunum. þannig litur þá
fyrsta hvíta stúdentahúfan sænska
út, er sögur fara af. Tveimur árum
seirina er hún notuð sem sameigin-
legt auðkenni sænskra stúdenta á
stúdentamótinu i Kaupmannahöfn.
En í þetta sinn er lnin aðeins notuð
sem auðkenni móttökunefndarinnar,
er á að sjá um hina væntanlegu
gesti. Loks kemur litbi mjóa og
grunnskreiða gufuskipið ljós við
næstu bugðu árinnar, og húrrahróp-
in dynja á móti gestunum, meðan
skipið legst að árbakkanum. Þessi
dagur á eftir að marka spor i hjört-
um og sögu tveggja þjóða, þvi að
gestirnir eru stúdentar frá Hafnar-
h.áskóla, sem heimsækja nú í fyrsta
sinn félaga sina við Uppsalaháskól-
ann, endfe þátt Lundarstúdentar
og Hafnarstúdentar hafi þegar
nokkrum sinnum skipst á heim-
sóknuin undanfarin ár. En bróðern-
ishreyfing þessi milli stúdenta hef-
ir þá náð einnig til Uppsalastúd-
denta, og því er þetta gleðidagúr
mikill. Gestgjafarnir gera einnig sitl
besta til að láta fara vel um gesti
sina frá Danmörku. Stúdentamótið
stendur yfir i nolckra daga með fúnd-
uin, borðhaldi, hátíðarræðum, skál-
um og söng og aftur skálum. Og
hrifningin endurgeislar af andlitum
allra nærstaddra i Carolina-saln-
um mikla, þegar kveðja Dana hljóm-
ar úr söngnum, er leiðt'ogi þeirra,
C. Ploug, hefir ort fyrir mót þetta.
En þannig heilsar liið danska skald
sænskum bræðrum: