Fálkinn - 16.05.1966, Blaðsíða 13

Ólafur Halldórsson cand. mag.
BOKAGER
Á ÍSLANDI
Á FYRRI
ÖLDUM
SÍÐARI ÁRUM hefur skotið upp í ís-
lenzku orðinu fjölmiðlunartseki; orðið
er einkum notað um dagblöð, útvarp og
sjónvarp og er svo ungt, að það hefur
ekki komizt inn í orðabók Menningar-
sjóðs. sem kom út 1963 (íslenzk orða-
bók handa skólum og almenningi. Rit-
stjóri Árni Böðvarsson. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs, Reykjavík 1963). Orðið
er ekki fallegt, en sælt er sameiginlegt
skipbrot: á dönsku er orðið massekom-
munikationsmiddel stundum notað í
sömu merkingu.
Frá örófi alda hafa verið til menn sem hafa haft svo mikið
álit á gáfum sínum og fróðleik að þeir hafa ekki látið sér
nægja að þylja yfir þeim sem nenntu að hlusta á þá, heldur
hafa þeir reynt að finna ráð til að orð þeirra mættu dreifast
um heimsbyggðina og varðveitast með óbornum kynslóðum.
Talað orð hljómar meðan það er sagt; sá sem hlustar á er
ef til vill svo minnugur að hann geti haft rétt eftir setningu
sem snillingur hefur lengi velt fyrir sér í huga sínum áður
en honum tókst að móta hana eins og honum líkaði, en
minni marína er þó ekki sérlega traustur varðveizlustaður.
En til að hjálpa upp á minnið hefur mannkindin fundið upp
á því að raða orðum og velja þau eftir sérstökum reglum:
raða orðunum þannig að í setningum væri reglubundin hrynj-
andi (rytmi), láta orð eða atkvæði með sérstakri áherzlu
hefjast á sama hljóði (stuðla) og nota atkvæði með sömu eða
svipuðum hljóðum með ákveðnu millibili (hendingar, rím).
Þetta halda sumir menn að sé upphaf Ijóðagerðar. En á vorum
dögum þurfa þeir sem hafa merkilega hluti að segja ekki að
treysta á minni manna sem varðveizlustað spekinnar, og mun
það vera tímanna tákn, að nú eru skáld sem óðast að leggja
niður þau ráð sem forverar þeirra hafa fundið upp á þúsundum
ára til að tryggja varðveizlu verka sinna í stopulu minni
mannkindarinnar.
Minnugir menn verða fróðir, en þegar fróðleiksmaðurinn
deyr er fróðleikur hans einnig búinn að vera, ef ekki hefur
verið beitt þeim ráðum til að varðveita hann, sem hugvits-
menn hafa fundið upp á þúsundum ára. Maðurinn er gerður
úr forgengilegu efni, en aftur á móti finnast i náttúrunni
hlutir sem varðveitast um aldir. Fróðleiksmönnum hlaut því
að detta í hug þetta snjallræði: Segðu steininum. Snjallir
menn fundu upp á því að búa til merki.eða eins konar myndir
sem táknuðu orð, og klöppuðu þessi merki í stein, og þannig
höfðu menn fundið varðveizlustað sem miklu var traustari
en minni fólks. Síðar fundu menn þá aðferð, að greina sundur
hljóð þau sem orðin eru mynduð úr og gera sérstakt tákn
fyrir hvert hljóð; þar með var fundið stafróf, og er ein mesta
bylting sem orðið hefur í fjölmiðlunartækni frá upphafi heims-
byggðarinnar.
Þess eru dæmi, að fróðleikur hefur varðveitzt á steinum
um þúsundir ára; elztu rúnasteinar á Norðurlöndum eru frá
því um 400 e. Kr. en miklu eldri áletranir eru til annars
staðar í heiminum. En þótt steinninn varðveiti vel það sem á
hann er skx-áð, er hann ekki sérlega viðræðugóður og heldur
seinlegt að tala við hann, svo að mönnum hefur ekki tekizt að
koma fyrir miklu andríki með þessu móti. Menn hafa því
snemma fundið önnur fjölmiðlunartæki áhrifameiri, og verður
sú saga ekki rakin hér, enda skortir mig lærdóm til þess.
Eitt elzta menningarsamfélag veraldar sem sögur fara af
var í Egyptalandi. Fornegyptar bjuggu til eins konar bækur;
þeir ristu stöngla papyrusjurtarinnar niður í lengjur, en jurt
þessi vei'ður allt að þriggja metra há með stöngul sem getur
orðið sver eins og mannshandleggur. Lengjurnar voru lagðar
FÁLKINN 13