Fálkinn - 27.06.1966, Síða 26

HJDRTUR HALLDORSSDN
Ellt
HIM
UM FRUMEINDIR OG SAMEINDIR
VEGNA væntanlegra greina um stjörnur og sól, og þá eink-
um þeirra, sem fylgjast með þessum pistlum, finnst mér
nauðsyn á að fara nokkrum orðum um þessa smágerðu hlað-
steina náttúrunnar.
Allt efni er byggt úr frumeindum, annað hvort i einum
áfanga eða tveimur. Þegar áfanginn er ekki nema einn, er
það einhver sérstök frumeindategund, sem leggur til allan
efniviðinn og er því svo farið um flesta málma. Slík efni
kallast frumefni. Á jörðu finnast um 90 frumefni, auk sex,
sem framleidd hafa verið í eðlisfræðiverkstofum. Sérhver frum-
eind samanstendur af kjarna og einhverri ákveðinni tölu raf-
einda sem um hann sveiflast. Frumefnin eru tölusett eftir
fjölda þeirra rafeinda, sem um kjarnann hverfast. Nr. 1 er
vetni, sem er léttasta eða einfaldasta frumefnið, en það er
yfirgnæfandi mestur hluti þess efnis, sem er í sólinni okkar
og öðrum ungum stjörnum. Nr. 2 er helíum, þar sem frum-
eindirnar hafa tvær rafeindir og tvo kjarna, Nr 3 er málmur-
inn lithium, sem hefur þrjá frumeindakjarna með þremur raf-
eindum, o. s. frv.
En þegar áfangarnir eru tveir í tilurð efnisins, eru það
tvær eða fleiri frumeindir, sem bindast í svokallaðri sameind,
og eru það þá sameindirnar, sem eru hinir einstöku steinar
í hleðslunni. Vatnsdropi er bygging mjög einfaldra, sameinda,
sem myndast af tveimur vetnisfrumeindum og einni ildis
(súrefnis)frumeind. Á táknmáli eðlisfræðinnar er þessi sam-
eind því kölluð H-O, sem þýðir einfaldlega tvær frumeindir af
vetni (hydrogenium) móti einni frumeind af ildi (oxygenium)
— og kallast formúla vatns. Vatnsgufa er aftur á móti að-
skildar- vatnssameindir, sem safnast ekki í neina fasta mynd.
Enda þótt sameind sykurs sé miklu margslungnari en sameind
vatns er bygging sykurs einfaldari en fljótandi vatns, og má
af því ráða, að einfaldar sameindir sameinast ekki endilega
í einfaldri mynd, né heldur þurfa flóknar sameindir að mynda
margbrotna byggingu.
Hér má skjóta því inn i, að stundum finnast einfaldar sam-
eindir í lofthvoifi stjarna — þeirra sem hafa sérlega svalt
lofthvolf — svalara en lofthvolf sólar. En sameindir eru of
brotgjarnar til að fá haldizt í hinum ofsalega heitu iðrum
sólar og stjarna. Aftur er mikið um sameindir í loftskýjum
milii stjarna og valda ýmsum erfiðleikum við stjörnuskoðun.
Sem dæmi um smæð frumeinda og sameinda, mældar venju-
legu máli, má nefna að í títuprjónshaus eru meira en milljón
milljónir milljóna járnfrumeinda en í kálfshöfði eru meira
en miiljón, milljón, milljónir miiljóna vatnssameinda.
FÖST. FLJÓTAIVPI
OC LOFTIiEIMMP EFMI
EGAR einstaklingarnir í mikilli þyrpingu frumeinda og
sameinda hafa fullt hreyfingafrelsi, hverjir innan um aðra,
er sagt að efnið sem heild sé loftkennt. En sé háttsemi ein-
Kristallar eru hlaðsteinar flestra málma og margra annarra
fastra efna. Þar hlaðast saman frumeindir og sameindir af
ýtrustu nákvæmni.
stakra einda verulega bundin áhrifum nágrannanna, er efnið
annað hvort fijótandi eða fast. í föstu efni gætir þessara
gagnkvæmu áhrifa nægilega mikið til að hindra eindirnar í
því að reika um innan marka efnisheildarinnar. Þær eru stað-
bundnar. En fljótandi efni fara meðalveg milli hinna föstu
og loftkenndu. f fljótandi efnum eru hin gagnvirku áhrif
eindanna hvorki eins lítilfjörleg og þau eru I loftkenndum,
né heldur svo öflug, að þau komi í veg fyrir hvers konar
ferðir frumeinda eða sameinda, eins og gerist í föstum efnum.
Það er afstaða og umgengnishættir sameindanna innbyrðis,
sem ráða hinum alkunnu eigindum efna, eins og þau koma
okkur fyrir í daglegu lífi, svo sem hið þunnfljótandi vatn,
hið seigfljótandi sýróp og hinn stinni styrkleiki fastra efna.
Má því segja, að samloðunarstyrkur efnisins verði fyrir inn-
byrðis gagnverkan frumeinda eða sameinda Ííkt og styrkur
mannlegs sansfélags sprettur upp af samstarfi einstakling-
anna ög stendur hokkurn veginn í réttu hlutfalli við það.
FWUMEllMPm
THUGUM nú nánar helztu eðliseigindir frumeindar. Eins
og áður var sagt er aðalefni hennar lítill miðkjarrii, sem
ein, fáeinar eða margar agnir hverfast um — rafeindirnar,
þannig nefndar vegna rafmagnseiginda þeirra. Það eru þessir
rafeindahópar, sem koma saman, þegar sameindir myndast af
aðskildum frumeindum. Það eru einnig þeir, sem valda þeirri
——BMM—BaM———f'M
26 FÁLKINN