Vikan - 18.04.1963, Blaðsíða 8

BJARNI RIDDARI
Það leikur hins vegar enginn efi
á því, að margir íslendingar höfðu
hug á að færa sér verzlunarfrelsið
í nyt. Bæði sáu menn í hendi sér
arðvænlegt starf — nýja atvinnu-
grein, og eins blæddi þeim vafa-
laust í augum arðránið, sem við-
gengizt hafði undanfarna áratugi.
Einn þeirra fyrstu, sem hófuF,|
verzlunarrekstur, var Bjarni Sig-
urðsson. Fékk hann í félag við sig
tvo valda bændur úr nágrenninu,
þá Þórð Gunnarsson í Þorlákshöfn
og Ásmund Jónsson á Litla-landi.
Þótt þeir félagar hafi vafalaust
verið allstöndugir menn á þeirra
tíma mælikvarða, var þetta óneit-
anlega nokkur dirfzka. Mjög fáir
áttu í þann tíma handbært fé, sem
þeir vildu hætta í almennan verzl-
unarrekstur. Peninga áttu menn á
íslandi í handraðanum, ellegar þeir
keyptu sér jarðir, sem í þá daga var
öruggasta fjárfesting þeirra, sem
vildu safna auði.
Þeir félagar fóru rólega af stað
með verzlun sína. Var hún einvörð-
ungu umboðsverzlun fyrir danska
lausakaupmenn, Rylands-bræður.
Verzluðu þeir aðallega við bændur
í nágrenninu, það er að segja í
Þorlákshöfn, Selvogi og þar í
grennd.
Hvað sem um verzlun þeirra má
segja í upphafi, þá varð hún fljótt
þyrnir í augum Petersens kaup-
manns á Eyrarbakka. Svo mikið er
að minnsta kosti víst, að strax og
hann fékk veður af þessari nýju
samkeppni, fór hann á stúfana, til
að reyna að bregða fyrir hana fæti.
Segir sagan að hann hafi orðið æfur
af reiði, enda ekki nema von, þar
sem verzlun hans hafði haft einka-
rétt til allrar verzlunar frá Grinda-
vík austur í Skaftafellssýslur.
Petersen kaupmaður gat vissulega
fundið formgalla á verzlun þeirra
félaga, því þá vantaði á að uppfylla
ýms skilyrði, svo sem að hafa borg-
arabréf. Lýsti hann verzlun þeirra
því „ólöglega“ við yfirvöldin.
Yfirvöldin fóru þó rólega í sak-
irnar. Steindór Finnsson, sýslumað-
ur, hefur vafalaust viljað fyrir sitt
leyti styðja að innlendri verzlun og
því veitti hann þeim félögum borg-
arabréf í Vestmannaeyjum og er það
undirritað þann 16. september árið
1789.
Þó borgarabréfið væri þannig
fengið — og þar með hinum laga-
legu skilyrðum fullnægt til verzl-
unar, þá var Eyrabakkakaupmaður
ekki af baki dottinn. Tókst honum
að fá þá félaga svipta borgarabréf-
inu, þar sem þeir voru ekki bú-
settir í Vestmannaeyjum, en búsetu-
skylda fylgdi borgarabréfinu. Er nú
skemmst frá því að segja, að félagar
Bjarna gáfust nú upp á verzlunar-
hugmyndinni, þar eð öll sund virt-
ust hvort eð var lokuð.
III.
Yfir þeirri einu mynd, sem til er
af Bjarna Sívertsen, málverki, sem
hann hefur látið mála af sér á efri
árum, er undarleg kyrrð. Hún sýnir
okkur fínlegan mann, sem þó býr
yfir krafti og festu. Þess er vitan-
lega ekki kostur, að bera saman,
en eitt er þó víst, að minnsta kosti
virðist svo, að persóna hans hefur
búið yfir einhverjum kynlegum
töfrum og seiglu. Svo mögnuðum
sannfæringarkrafti, að það liggur
við að hann geti hvenær sem honum
sýnist gengið í sjálfa ríkisfjárhirzl-
una í Kaupmannahöfn og tekið það
sem hann vantar, og er það eflaust
einsdæmi um búandkarl upp á fs-
landi. Skulum við nú víkja aftur
að sögunni um sinn.
Þegar Petersen Eyrarbakkakaup-
maður hafði fengið þá félaga dæmda
„ólöglega", fengið þá svipta borg-
arabréfinu og þar með splundrað
félagi þeirra og bægt frá samkeppn-
inni, hafði hann síður en svo svipt
Bjarna Sívertsen öllum kjarki eða
verzlunarhug. Hann sótti þegar um
borgarabréf í Selvogi, en fékk neit-
un. Lá nú allt kyrrt um hríð.
Um þetta leyti, fregnast það aust-
ur í Selvog, að Hafnarfjarðarverzl-
un væri að losna. Hafði Bjarni þar
snör tök á og brá sér til Kaupmanna-
hafnar og hugðist ná undir sig þeirri
verzlun. Kom hann til Kaupmanna-
hafnar árið 1793.
Þetta virðist ótrúleg bíræfni.
Bóndadurgur af íslenzkri skerja-
strönd tekur sig upp frá þungu
heimili og heimtar að gerast kaup-
maður í víðfemu verzlunarhéraði.
En það er þarna, sem skilur milli
Bjarna og hins venjulega manns.
Hann lýkur erindum sínum í Kaup-
mannahöfn með undraverðum ár-
angri. Hann nær ekki einasta undir
sig Hafnarfjarðarverzlun, heldur
fær hann einnig myndarlegt lán úr
ríkisfjárhirzlunni til vörukaupa. Og
þar með var teningnum kastað, hin
ævintýralega viðskipta- og fram-
kvæmdasaga Bjarna Sívertsen var
hafin.
Þess eru ekki tök, að gefa mynd
af umfangsmikilli verzlun, ótal fyr-
irtækjum, nýjungum og uppátækj-
um Bjarna á þessum árum, en þó
verður ekki komizt hjá því að minn-
ast tveggja atburða, sem einkum
og sér í lagi munu halda nafni hans
á lofti.
Þó það yrði ekki hlutskipti hans
að yrkja jörðina, húsa og smíða,
eins og þá var siður myndarlegra
bænda, þá var hann vel verki far-
inn, smiður góður og verkhygginn
til handanna. Þetta, ásamt fjárhags-
legu bolmagni og góðri athyglis-
gáfu kom honum á sporið. Það er
auðvelt að sjá þennan fínlega, seiga
bónda, þegar hann í Kaupmanna-
hafnarferðum sínum notar hverja
stund til þess að læra og skoða.
Hann veitti skipasmiðunum við
Löngulínu sérstaka athygli. Skoðaði
gaumgæfilega vinnubrögð í haf-
skipasmíði, og verkþekking hans
sagði honum, að hafskip mætti auð-
veldlega smíða á Islandi.
IV.
Þegar Bjarni Sívertsen hóf kaup-
mennskuferil sinn, var fsland fá-
tækt land. Mjög fátækt. Allt var
ógert. Þjóðin stundaði fiskveiðar
sínar á opnum skipum við yzta vog.
Brimasamar lendingar, veik skip og
frumstæð. Allt gerði þetta sitt til
þess að halda þjóðinni í fátækt.
Það fór heldur ekki fram hjá
Bjarna, að útlendinglr, sem hér
stunduðu veiðar á hafskipum höfðu
meiri afla — betri arð. Því var það
ekki undarlegt, að menn renndu
hýru auga til þilskipanna.
Aldamótaárið 1800, eignaðist Bjami
fyrsta þilskipið. Var það lítil skúta,
sem hann keypti í Kaupmannahöfn.
Þó þessi skúta hafi vafalaust ekki
verið með því bezta, sem þekktist,
þá verður hún fyrsta skip í miklum
og prúðum flota, sem síðar var gerð-
ur út frá Hafnarfirði.
Eins og áður var sagt frá, þá
hafði Bjarni komið auga á þann
möguleika í Kaupmannahafnarferð-
um sínum, að smíða þilskip á ís-
landi. Hann lét heldur ekki sitja
við orðin tóm, heldur hófst handa.
Og árið 1803 hljóp af stokkunum
fyrsta skipið. Hlaut það nafnið
Havnefjords Pröven og má það vera
réttnefni. Sá Bjarni að mestu leyti
sjálfur um smíðina, en annars var
yfirsmiðurinn Ólafur Árnason á
Hvaleyri, en hann var kunnur
skipasmiður í þeirri tíð. Þótti þetta
fyrsta seinni alda hafskip vera hið
fegursta og traustasta í alla staði.
Upp frá því varð skammt stórra
högga á milli. Árið 1804 kaupir
Bjami konungsjörðina Ófriðarstaði
og reisir skipasmíðastöð. Fékk hann
til þess myndarlegt lán. Heldur fátt
er um þetta fyrirtæki vitað, nema
þar hefur verið eitthvað verulegt
af tækjum, því þess er getið, að
danska póstskipið fékk þar vandaða
viðgerð eftir að hafa orðið fyrir
tjóni í stórviðri. Þar voru og all-
mörg skip smíðuð og fjöldi báta.
V.
Það fór ekki hjá því, að vel-
gengni Bjarna Sigurðssonar, Sel-
vogsbónda, vekti eftirtekt. Eins og
áður var sagt, virðist sem hann
hafi verið sérstakur talsmaður, jafn-
vel ómótstæðilegur. Hann gerir sér
ferðir til Kaupmannahafnar og fær
allt sem hann fer fram á, bæði fé
og réttindi. Og það á síðar eftir að
verða íslandi til mikillar gæfu. Það
var árið 1807.
Segir sagan, að það ár hafi hann
siglt á skipi sínu, De tvende Söstre,
sem var þriðja stærsta kaupfarið,
sem þá var í utanlandssiglingum. De
tvende Söstre var 163 rúmlestir að
stærð. Með skipinu voru allmargir
farþegar, þar á meðal Magnús Step-
hensen, háyfirdómari og Westy
Petræus, kaupmaður, en þeir Bjarni
og hinn síðarnefndi höfðu það fyrir
sið, að flytja saman í kaupskipum,
til þess að dreifa áhættunni.
Um þetta leyti geysaði Napoleons-
stríðið. Voru siglingar ótryggar og
ekki bætti úr skák, að Danir og
Englendingar voru komnir í hár
saman. Gerði enski flotinn upptæk
öll skip, sem hönd á festi og sigldu
undir dönskum fána í Norðursjó, en
þar var hann einráður. Er ekki að
orðlengja það, að þeir hremma De
tvende Söstre og höfðu inn til Leith
í Skotlandi.
Nú voru góð ráð dýr. De tvende
Söstre var nefnilega ekki eina ís-
landsfarið, sem Englendingar her-
tóku, heldur voru þau alls um 15
talsins. Heima beið þjóðin bjargar-
laus og var ekki annað sýnt, en ný
móðuharðindi myndu dynja yfir,
ef siglingar féllu niður. Þá er það,
sem Bjarni með aðstoð Sir Joshephs
Banks, sem var gamall fslandsfari,
vindur sér í það að túlka málstað
íslands við brezku yfirvöldin og
tekst honum um síðir að losa skipin
úr herkvínni. Var þjóðinni þar með
borgið frá hörmungum. Er þetta
löng og flókin baráttusaga, sem ekki
er unnt að rekja hér.
Þó má geta þess, að Bjarna stóð
til boða að losna einn, en hann mat
hagsmuni fslands meira en svo og
linntu þeir Magnús ekki látunum
fyr en öll skipin voru laus. Máttu
þau sigla til Kaupmannahafnar og
síðan um Leith til fslands.
Einn þeirra, sem urðu fangar
Breta var Trampe greifi. Hann
komst til Noregs (líklega á skipi
Adser Knudsen, kaupmanns) og
þaðan til Kaupmannahafnar. Hann
keypti nú skip Knudsens, Orion og
enska vegabréfið, sem skipið hafði
fengið fyrir milligöngu Magnúsar
og Bjarna. Tókst honum að komast
leiðar sinnar til íslands, þótt eitt-
hvað sæju Bretar nú gruggugt við
skútuna, þegar hún kom til Leith.
Má það nokkuð vel lýsa hugarfari
danska kaupmannsins að hætta nú
verzlun í Reykjavík, þar sem sigl-
ingar voru ótryggar, en þjóðin hins
vegar bjargarlaus. Verður vikið
nokkuð að þessum málum síðar.
Aðra för fór Bjami til Englands
til samninga. Þótti sú ferð takast
vel og var hann sæmdur riddara-
krossi fyrir vikið. Það var árið 1912.
Var hann nefndur Bjami riddari
upp frá því.
Mjög lítið er vitað um útgerð
Bjama riddara í einstökum atriðum.
Hann mun hafa átt alls um 10 þil-
skip, smá og stór. Þau minni voru
sennilega smíðuð í Hafnarfirði og
gengu þá til fiskveiða einvörðungu,
en þau stærri voru í vetrarsigling-
um með vörur og afurðir. Einnig
blómgaðist útvegur opinna skipa frá
Hafnarfirði um sama leyti. Áhafnir
skipanna voru bæði Danir og fs-
lendingar. Með nokkurri vissu er
vitað um einn íslenzkan skipherra,
sem sigldi kaupskipum Bjarna milli
landa, en það var Steindór, stúdent,
Framhald á bls. 37.
g — VIKAN 16. tbl.