Vikan - 10.02.1972, Blaðsíða 18

írina segir rithöfundinum sögur af fólki þeirra.
„Það er nú einu sinni þannig,
að Rússland er stjórnað af
bjánum, og annars á það ekki
kost.“ Þessa bitru fullyrðingu
leggur sovéski Nóbelshafinn í
bókmenntum, Alexander Sols-
énitsyn, í munn rússneskum
herráðsforingja, sem er heldur
aðlaðandi persóna í bókinni
hans nýju, sem mesta athygli
hefur vakið. Bæði efni bókar-
innar og listrænt gildi hennar
hefur valdið því, að fáar bækur
eða engar eru í meira uppáhaldi
á heimsmarkaðinum um þessar
mundir.
í bók þessari lætur Solsénit-
syn — án minnsta tillits til
bjánanna sem ráða sovéska rit-
skoðunarbákninu — í ljós hat-
ur sitt á þeim valdhöfum, sem
hrjá og þjaka móður Rússland.
Til að sneiða hjá kárínum
fyrir ríkisfjandsamlegt athæfi
lætur hann söguna — Ágúst
1914 — gerast fyrir byltingu,
en engum lesanda getur dulist
að það eru vandamál samtíðar-
innar, sem tekin eru til með-
ferðar í histórískum dularklæð-
um. Sá sögulegi viðburður sem
þar er mest áberandi er orrust-
an við Tannenberg, þar sem
Þjóðverjar undir stjórn Hind-
enburgs og Ludendorffs um-
kringdu annan herinn rúss-
neska og gereyddu honum.
Þetta gerðist í upphafi heims-
styrjaldarinnar fyrri, nánar til-
tekið í ágúst 1914.
f tón, sem bæði ber keim af
háði og örvílnun, lýsir Solsénit-
syn hégómasjúkum hershöfð-
ingjum, baktjaldamakki þeirrá,
bleyðiskap bæði gagnvart óvin-
unum og sarnum. Um Artómo-
nof hershöfðingja segir hann:
„Hann er bandóður stríðsmað-
ur, duibúinn sem hershöfðingi.
Undir ströngum undirforingja
gæti hann sennilega orðið fyr-
irmyndarhermaður. Eða þá upp-
lagður kirkjuþjónn: hávaxinn,
myndarlegur, raddsterkur, ekki
of heimskur, að minnsta kosti
hæfur til að vingsa reykelsis-
keri rétt, ekki laus við leikara-
hæfileika ... En hvernig hafði
hann orðið hershöfðingi í fót-
gönguiiðinu? Hversvegna var
þessi ráðleysingi ábyrgur fyrir
sextíu þúsund rússneskum her-
mönnum?“
Hirðuleysið í herráðinu, van-
hugsaðar og ruglingslegar fyr-
irskipanir, hálfærðar herdeild-
ir, sem marséruðu hver á aðra
uns úr varð alger ringulreið —
öllu þessu lýsir Solsénitsyn
með furðulegri nákvæmni sem
ber vitni víðtækri þekkingu á
því, sem hann skrifar um. Les-
andinn sér annan herinn rúss-
neska tortímast með augum
ungs ofursta er Vorotýnsef heit-
ir. Yfirhershöfðingi Rússa.
Nikolaj Nikolajevitsj stórfursti,
sem dvelst langvegu frá víg-
stöðvunum í vagni, sem hann
hefur látið innrétta sem fínasta
samkvæmissal, sendir Vorotýn-
sef á vettvang til að kanna
ástandið. Hann kemur að her-
ráðsforingjunum, þar sem þeir
sitja að dýrlegri veislu meðan
orrustan geisar sem grimmileg-
ast, og hershöfðingjarnir eru
heilan klukkutíma að snurfusa
sig á morgnana („eins og kven-
menn“), áður en þeir gefa sér
tíma til að sinna herstjórninni.
Fjarskiptin milli herdeildanna
fara fram án dulmáls, svo að
Þjóðverjar geta fylgst með þeim
eftir hentugleikum, og um víg-
vallaleyniþjónustu af Rússa
hálfu er yfirhöfuð ekki að ræða.
Vorotýnsef þeysir frá einu
herfylki til annars, ann sér ekki
svefns um nætur, skipuleggur
gagnáhlaup, stöðvar flýjandi
herdeildir, særist, er sjálfur um
síðir meðal þeirra umkringdu,
brýst út úr víghring óvinanna
ásamt nokkrum kósökkum og
kemst til aðalstöðva stórfurst-
ans. Þar hittir hann yfirhers-
höfðingjann, sitjandi í makind-
um innan um helgimyndir í
vagni sínum lögðum persnesk-
um teppum, og gefur honum
hlífðariaust sanna skýrslu af
ástandinu á vígstöðvunum. Þar
létu menn sér fátt um dauða og
þjáningar tugþúsunda á víg-
völlunum. Herforingjarnir
drápu tímann með því að klippa
hundana sína og við álík nyt-
semdarstörf.
Eitthvað sjálfsævisögukennt
er við skáldsögu þessa, og virð-
ist svo sem Vorotýnsef ofursti
minni þó nokkuð á Solsénitsyn
sjálfan. Ekki getur það þó stað-
ið heima, því að skáldið var
fyrst í þennan heim borið 1918.
Hinsvegar gegnir sérþekking
Solsénitsyns á hernaði engri
furðu, og ekki heldur hve hann
gerþekkir austur-prússneska
landslagið, sömuleiðis ekki djúp
innsýn hans í hugarástand her-
foringja og hermanna. Hann
barðist nefnilega sjálfur í Aust-
ur-Prússlandi í síðari heims-
styrjöldinni, og þá sem skot-
vígisforingi í rauða hernum.
Hann var sæmdur mörgum
medalíum fyrir drengilega
framgöngu en síðan, 1945, hand-
tekinn og dæmdur til átta ára
þrælkunarvinnu fyrir bréf, sem
hann hafði skrifað heim af víg-
völlunum og deilt í þeim á
stjórnarstefnu og stríðsrekstur
Stalíns. Persónur þær allar sem
í bókinni birtast undir réttum
nöfnum, eru nú látnar, að einni
undanskilinni. Hún heitir frina
og kemur þegar fram í upphafi
sögunnar sem hrífandi, ung og
mjög auðug kona, kvænt manni
að nafni Róman ,sem er stór-
jarðeigandi og klæðist alltaf eft-
ir enskri tísku. Blaðamaður frá
því kunna vestur-þýska tímariti
Stern hafði nýlega upp á konu
þessari, sem fullu nafni heitir
frina ívanóvna Sérbak og er
mágkona móður Alexanders
Solsénitsyns. Móðir skáldsins,
Tasía, dó árið 1944 úr berklum.
írina Sérbak, sem nú er átta-
tíu og tveggja ára að aldri, býr
í Georgiévsk, smábæ í nágrenni
við hressingarstaðinn Kisló-
vodsk í Kákasus. Gamla konan
er orðin mjög slitleg og næstum
blind, en hefur enn óskerta
sansa. Hún býr í litlum hrör-
legum skúr við gamlan bónda-
bæ, gólfflöturinn er aðeins
tvisvar sinnum þrír metrar, og
húsmunir eru ekki aðrir en
jórnrúm, íkon með gleri yfir og
krossmark úr tré. Þá á hún
hund sem Drjúsjok (Vinur)
heitir, og er álíka ellimóður og
hrörlegur og hún sjálf. írina
bauð blaðamanninum sæti á
feysknum skemli og sagði: „Sjá-
ið þér nú.hvaða lífi ég lifi eftir
fimmtíu og þriggja ára stjórn
kommissaranna (kommúnist-
anna). Frá ríkinu fæ ég mán-
aðarlega tíu rúblur í styrk og
frá Sanja (Alexandri Solsénit-
syn) fimmtán rúblur. Ég er sú
eina eftirlifandi úr fjölskyldu
foreldra hans.“
Svo ofarlega sem Solsénitsyn
hefur verið á baugi í heims-
fréttum undanfarið, þá er næsta
lítið vitað um ætt hans og upp-
runa. í opinberum heilmildum
stendur: „Alexander Isajevitsj
Solsénitsyn er fæddur ellefta
desember 1918 í Kislóvodsk í
Norður-Kákasus. Faðir hans
var kennari." Þetta bendir á
uppruna í lægri millistétt. írina
Sérbak veit betur. ísaj faðir
Solénitsyns var sonur ríks jarð-
eiganda. 1917 gekk hann að eiga
Haisíu. dóttur stórjarðeiganda
að nafni Tshar Sérbak, svo að
ekki dró úr ríkidæmi hans við
það.
Móðir Solsénitsyns ólst upp
á stórfenglegu landsetri. Bróðir
hennar Róman þurfti ekki held-
ur að kvarta. Kona hans írina,
sem nú lifir í sárustu fátækt,
erfði milljónaverðmæti eftir
föður sinn. Heimanmundur
hennar gerði að verkum að mað-
ur hennar gat lifað eins og léns-
herra.
írina horfir með söknuði til
tímans fyrir heimsstyrjöldina
fyrri, er hún fór í langferðir til
annarra landa með eiginmanni
sínum. í Stuttgart heimsóttu
þau Dailmer-verksmiðjurnar og
keyptu sígarformaðan sportbíl,
sem Róman síðan ók í kapp-
akstri frá Moskvu til Péturs-
borgar. Hann hafði þá þegar
eignast Rolls-Royce — í öllu
rússneska keisaradæminu voru
þá aðeins til níu bílar af þeirri
tegund. Eftir að stríðið hófst,
18 VIKAN 6. TBL.