Vikan - 25.10.1979, Blaðsíða 50

GÆFULEIT
Viðerum slödd í bænum Brúnsvik í Þýskalandi árið
1790. Þetta er snemrna ntorguns að haustlagi. Dálitið
frost hefur verið um nóttina. Morgunnepjan er þvi
köld. Lífið i bænunt er aftur að komast á kreik eftir
hvíld næturinnar. Slarkarar síðustu nætur eru komnir
heint I bólin sin. Fyrstu búðirnar eru unt það bil að
opna.
Syfjaðir búðarþjónar I verslun Jóhanns Heinrichs
Stobwassers eru ennþá nteðstírurnar i augunum. Þeir
eru að búa sig undir að opna búðina fyrir viðskipti
dagsins.
Einurn þeirra verður litið út unt búðargluggann.
Fyrir utan stendur ungur Ijóshærður ntaður. scnt
varla getur verið búinn að ná tvítugsaldri. Hann er
mjög grannur. fölleitur. kinnfiskasoginn. tötruni
klæddur. nteð langt prik i hægri hendi. Eftir útlitinu
að dæma virðist hann vera langt að kominn. Hann
skelfur af kulda. en sjálfur virðist hann veita þvi litla
eftirtekt. athygli hans beinist öll að hinunt fagurlega
myndskreyttu, gljáfægðu ntunum sem eru til sýnis I
glugganunt.
Loks litur hann upp. Hann hikar andartak. svo
tekur hann ákvörðun. Hann drepur á búðardyrnar.
Búðarþjónarnir opna fyrir þessum fátæklega farand
manni sent þeir halda að sér betlari og rétta honum
ölniusu. því þeir eru brjóstgóðir. eins og titt er unt
fátækt fólk. En ungi maðurinn hafnar ölmusunni. en
biður leyfis að rnega skoða varninginn I búðinni.
Eigandinn. sent nú er kominn fram i búðina, leyfir
það. Hann fær áhuga á þessu undarlcga ungmenni
og tekur hann tali. Spyr hann hvaðan hann sé og
hvert hann ætli. Ungi maðurinn reynir á bjagaðri
þýsku að skýra frá hinunt ntiklu bágindum sínum og
löngun sinni til þess að gerast listmálari. Hann kveðst
heila Þorstcinn Illugason og vera frá Islandi.
Stundum bregður fyrir pólskum orðum i ntáli hans.
Hver er þessi fátæki. íslenski farandmaður scm
staddur er í Þýskalandi. fjarri heimkynnum sinunt og
bregður fyrir sig pólsku?
Til þess að átta okkur á þessu verðunt við að bregða
okkur frant til ársins 1884. Nú erum við stcidd í
konunglegu málverkasafni i Dresden. Þarna cru
ntargir gestir staddir að vanda. Meðal þeirra er
bandariski íslandsvinurinn Willard Fiskc. Hann hefur
staðnæmst fyrir framan afarfagurt málverk af skógar
landslagi. Hann beygir frant höluðið til jtess að sjá
nafn höfundarins. Hann virðist verða ntjög undrandi.
Þaðerengin furða. þvi I hægra liorni myndarinnar að
neðan les hann nafnið: Thnrslein lllia Hjaltalin.
Listamaðurinn er meðöðrunt orðum íslendingur!
Forvitni prófessorsins vaknar nú að fullu. Hver er
þcssi ágæti islenski listmálari? Hann leitar siðan i
þýsku ævisagnasafni. Allgemeine Deutsche
Biographie, og finnur þar æviágrip hans. En prófessor
Fiske lætur sér þetta ekki nægja Ihann er ekki fræði
maður fyrir ekki neitt'.). Hann vill fá gleggri deili á
ætt hans og uppruna. Hann skrifar því unt þetta mál
til Björns doktors Ólsens. og dr. Björn leitar siðan
upplýsinga hjá fróðustu ntönnúm. En allt kentur fyrir
ekki. Enginn virðist vita neitt unt Þorstein Hjaltalin.
Að lokum dettur einhverjunt i hug að leggja þessa
ráðgátu fyrir Hannes kandidat Þorsicinsson. sem orð
ÆVAR R. KVARAN
lor af fyrir þekkingu i ættfræði. Og Hannes var
ekki lcngi að lcysa vandann. enda átti hann eftir að
verða þjóðkunnur ntaður sem þjóðskjalavörður og
mannsagnafróðasti maður á íslandi. Hannes sagði
undir eins. að Þorsteinn hlyti að vera sonur séra Illuga
Jónssonar á Kirkjubóli á Langadalsströnd. scnt dó
1782. Þctta reyndist vera rétl.
Þorsteinn var sonur séra llluga Jónssonar. scm síð
ast var prestur á Kirkjubóii á Langádalsströnd og var
sonur Jóns bónda Þorsteinssonar og Þorgerðar Illuga-
dóttur. Séra Illugi fæddist i Asi í Kelduhverfi 1782.
útskrifaðist úr Hólaskóla 1750. varö prestur að Árncsi
1754. kvæntist 1760 Sigriði dóttur Magnúsar
prófasts Teitssonar i Vatnsfirði. Hann var aðstoðar
prestur tengdaföður síns I 20 ár. en fékk Kirkjubóls-
þing 1780. Séra lllugi bjó á lénsjörðinni Bakka á
Langadalsströnd. Hann var vel að sér. vitur og for
spár. góður kennimaður og elskaður og virtur af
sóknarbörnunt sinunt. þvi hann var hið mesta
Ijúfntenni. Hann sagði fyrir dauða sinn og með hverj
um atvikum vcrða ntundi. Einnig sagði hann það
fyrir. hvað konta ntyndi fram við börn sín. og rættist
það. En unt Jón son sinn sagði hann einungis. að sér
væri það hulið hvað fyrir honunt lægi.
Á nýársdag 1782 sagði hann unt tvo heldri bændur
i sókn sinni, að það væri sveitinni mikill skaði að Jieir
yrðu báðir látnir fyrir sumarmál. ..en þó lifa |x;ir mig."
bætti hann við.
Skömmu siðar fór hann sjóveg i kaupstað vestur i
Skutulsfjörð. Á skipinu með honunt var Jón sonur
hans og Jón stúdent. sonur Jóns prófasts Sveinssonar
a Stað i Steingrintsfirði. og þrir ntenn aðrir. Að kvöldi
þess 14. janúar kontu |xúr að Reykjanesi til Jóns
sýslumanns Arnórssonar og ætlaði prestur að gista
þar um nóttina. En formaöurinn á bátnunt. seiri
Hinrik hét. vildi það fyrir cngan mun og kvaddi þá
alla til fcrðar. Kvað prcstur ekki ntyndu duga að fresta
þvi sem frant ætti að koma
Skipið fórst unt nóttina á skeri fyrir frantan
lendinguna á Arngerðareyri. Fundust skipverjar allir
látnir á skerinu nenta Hinrik. og nteð þeim
ummerkjum eins og þeir hefðu kontist lifs upp á
skerið. en dáiðaf vosbúðog kulda.
Það hafði verið frentur kall milli séra llluga og séra
Guðlaugs Sveinssonar i Vatnsfirði og nú flulti þcssi
guðsntaður konu séra llluga þessi voveiflegu tiðindi
með svo óþýðum orðunt að hún leið i óntegin. en hún
lifði þó lengi eftir það og dó 8. septentber 1830.
Þegar séra lllugi dó virðist Þorstcinn hafa verið
heinta og siðan farið með ntóður sinni suður i
Dalasýslu og verið hjá Itenni uns hann fór af landi
burt.
Þorsteinn var snentma nántfús en fékk litla tilsögn
I æsku. Fýsti hann einkunt að kynna sér háttu
útiendra ntanna. Árið 1789. þegar hann var átján
vetra. réð hann það af að fara utan mcð ensku skipi.
Skipið strandaði og komst hann við illan leik á land i
Danmörku. Eftir þaö lá hann sjúkur um hrið. En
þegar hann var heill orðinn kontst hann á skip sem
ætlaði til Dan/.ig á Prússlandi. Þar fór liann á land. |xi
hann hefði engan farareyri og kynni ekkert i neinu
máli nenta islensku. Vissi hann nú ekki hvert Italda
skyldi.
Þorsteini hefur aö likindunt ekki fallið sjómennsk
an. og því hefur hann heldur kosið að freista
gæfunnar I landi. Ixgar liann var kontinn á land i
Danzig tók liann sér staf i hönd og lagði- af stað
eilthvað út i bláinn og vissi ckki hvert hann fór.
Þannig ráfaði liann borg úr borg og þorp úr þorpi. en
lá jafnan undir berunt himni og hafði varla annað til
matar en það sent hann gat fengið sér á viðavangi.
Ekki er Ijóst hve lengi hann var á þessum flækingi. en
I ntargar raunir og ævintýri er sagt að hann hafi rataö.
þó ekki sé i frásögur fært.
Hann hélt austur um Pólland og cinn góðan veður
dag kont hann þar að barónssetri. Baróninn hét von
Trenck og aumkaðist yfir þennan útlenda ungling.
sent var nær dauða en lífi og hungri. og tók hann að
sér.
Þegar liann hafði dvalið skamnta Itrið hjá
baróninunt kont Itann til þorpskirkju einnar þar i
grenndinni og sá þar slóra altarislöflu. Hann varðsvo
frá sér nuntinn af hrifningu yfir þessu ntálverki að
baróninn þóttisl sjá að hann væri ntjög hneigður til
málaralistar. og til þcss að reyna hann lét baróninn
hann skrautntála veggi i híbýlum sinunt.
En Þorsteinn átti ekki lengi þessu láni að fagna. þvi
eftir skantman tinta flutti baróninn sig skyndilega
brott af garði sinum en lét Þorstein eftir. og var hann
þá jafnntunaðarlaus og áður. Hann varð þvi að freista
gæfunnar að nýju og lagði nú aftur land undir fót.
Enn hafði Itann ekki lært neitt i erlendunt málum
nema fáein orð I pólsku.
Eftir mestu mannraunir kont hann svo til Brúns
víkur i Þýskalandi. En á göngu sinni um Brúnsvíkur-
borg varð honunt litið á fagurmálaðan nafnskjöld á
húsi einu og tók að viröa hann fyrir sér. Hann sá
gegnum glugga hússins að þetta var varningsbúð og
að þar inni voru gljáfagrir ntunir og fagrar ntyndir. Og
crum við þá aftur kontin að þvi þegar búðarþjónarnir
kontu auga á hann og eigandi búðarinnar tók að
grennslast unt hagi Itans.
Jóhann Heinrich Stobwasser. eigandi búöarinnar.
reyndist vera alkunnur og vel metinn verksmiðju-
eigandi. Hann var góður ntaður og kenndi i brjósti um
þennan veslings ungling. Og þar sent hann átti engan
að og var i ókunnugu landi. kvaðst Itann skyldi ganga
honunt I föðurstaðog sjá unt hann framvegis.
Þetta efndi hann fyllilega. tók Þorstein á heimili
sitl og lét kenna honunt þýska tungu.
Verksntiðjueigandinn varð þess skjótt visari að í
þessunt hálfvillta unglingi leyndust hæfileikar til
málaralistar. Hann kom honunt þvi til vinar sins.
Friedrich Pasche Wcitsch. prófcssors i Salzdahlum.
sent var kunnur landslagsntálari. og lét hann kenna
Þorsteini. Þar fékk hann ágætan kennara og góð
50 Vikan 43. tbl.