Vikan - 27.12.1979, Blaðsíða 6

Fjölskyldumál — Guðfinna Eydal
Það eru ekki bara fullorðnir sem
hugsa um dauðann. Börn
hugsa oft um hann líka.
Dauðinn er hins vegar ekki
lengur eðlilegur hluti af lífinu. í
vestrænni menningu hefur hann
orðið bannorð. Þar sem tækni,
hraði og afköst ráða ríkjum er
ekkert rými fyrir dauða. Flest
börn í nútíma samfélagi kynnast
dauðanum nær eingöngu í
myndablöðum, bíói og sjón-
varpi. Þau fá oft að sjá óeðli-
legan dauða, dauða sem orsak-
ast af ofbeldi, slysum og mann-
drápum. Eðlilegur dauði er
flestum börnum framandi, þau
hafa sjaldan séð dáinn mann og
eru sjaldnast við jarðarfarir.
Börn hafa hins vegar sínar
hugsanir um dauðann. Oft eru
þau hrædd við hann. Börn fá oft
heimskuleg svör frá fullorðnum
við skynsamlegum spurningum
um dauðann. T.d. að þau skuli
ekki vera að hugsa um hann, því
að þau séu alltof lítil til að skilja
hann. Slík svör minna á setning-
una um að „við erum ekki
heimsk þegar við byrjum lifið en
við verðum það með árunum”. A
Að tala við börn um
dauðann
Lítil börn hugsa gjarnan um
leyndardóma tilverunnar. Þau
spyrja um dauða, hvort guð sé
til o.fl. o. fl. Það er hins vegar
ekki algengt að börn undir 4 ára
aldri hugsi mikið og spyrji um
dauðann, en uppfrá því geta
spurningarnar komið. „Hvað
gerist þegar ég dey,” er algeng
spurning hjá 4 ára barni. Margir
reyna að leiða slíkar spurningar
hjá sér og finnst erfitt að finna
svar. En þrátt fyrir að börn komi
með ólík viðbrögð við því sem
þau fá að heyra um dauðann er
mikilvægt að þessar spurningar
séu teknar alvarlega og þeim
svarað í hreinskilni. Það veldur
mörgum sérstökum áhyggjum
hvernig eigi að útskýra fyrir
börnum þegar einhver náinn
ættingi deyr. í slíkum tilvikum
er það mikilvægt að börn séu
ekki útilokuð frá því sem gerst
hefur og að hlutirnir séu ræddir
Hvemig
bömum
við börnin. Börn skynja nefni-
lega ótrúlega vel ef eitthvað er
öðruvísi en það er vant að vera,
og það er oft mikill léttir fyrir
börn ef hlutirnir eru ræddir við
þau. Spenna og óróleiki fullorð-
inna smitar börn og getur gert
þau óörugg og m.a. valdið því að
þau fái alls konar ímyndanir sem
eru fjarlægar raunveru-
leikanum. Það er einnig oft
auðveldara fyrir alla fjölskyldu-
meðlimi ef þeir geta talað saman
um það sem gerst hefur, syrgt
saman og þannig fengið útrás
fyrir tilfinningar.
Er hægt að deyja á nótt-
unni?
Fyrirsögnin er titill á danskri
bók og endurspeglar hún
spurningu 6 ára barns rétt áður
en það dó. Bókin fjallar einkum
um vandamál foreldra
dauðvona barna eins og t.d.
barna með hvítblæði.
' Bókin er skrifuð eftir 6 ára
reynslu höfundar á Ríkisspítal-
anum í Danmörku. Á spítal-
anum tíðkaðist það að segja for-
eldrunum frá því hvað gengi að
barninu og hver lífsvonin væri,
en þessum upplýsingum var
haldið leyndum fyrir börnunum
sjálfum. Þessari stefnu er
höfundur bókarinnar, sál-
fræðingurinn Anne Jacobsen,
ósammála. Hún segir að litil
börn viti oft og kannski alltaf
að þau eigi að deyja. Nokkur
dæmi bókarinnar styðja þetta
sjónarmið. Þegar hjúkrunar-
kona segir við litla 6 ára stúlku
að þetta eða hitt geti hún gert
þegar hún verður fullorðin
svarar stúlkan: „Sagðir þú
fullorðin?” „Veistu ekki að ég
hef hvítblæði?” Og lítið 5 ára
barn sagði rétt áður en það dó:
„Þú mátt eiga bangsann minn
því að ég þarf ekki að nota hann
lengur.”
1 bókinni kemur fram að eitt
mesta vandamál foreldra dauð-
vona barna sé það bannorð sem
hugsa
dauðann?
umlykur dauðann og allt það
sem tengist tilfinningum sem
búið er að gera neikvæðar, eins
og hræðslu, sorg, sektarkennd
og reiði. Höfundur talar um að
sjúkrahús séu yfirleitt ekki til
mikils stuðnings í þessu tilliti.
Þetta komi af hinni almennu
læknisfræðilegu skoðun á
manninum, að líta á sjúkdóma
sem bilun á tæki og sem kemur
fram í að sjúkrahúsin eru miðuð
við að bæta úr líkamlegum
meinum en meðhöndli ekki
manneskjuna í heild sinni.
Hugsanir 7-12 ára barna
um dauðann
Hugsanir barna um dauðann
vakna gjarnan um 4 ára aldur og
miðast þá aðallega við
spurningarformið, af hverju
þetta og af hverju hitt. Þessar
hugsanir geta varað alveg til 6
ára aldurs en eftir þann aldur
breytast oft hugsanir barna um
dauðann. Þær verða ekki eins
mikið í spurningarformi en
einkennast oft af hræðslu. Ef
börn á aldrinum 7-12 ára eru
spurð um hvað þau séu hrædd
við svara þau gjarnan: „Við að
deyja,” „að pabbi og mamma
deyi,” „að afi og amma deyi.”
Árið 1975 gáfu tveir sænskir
sálfræðingar út mjög athyglis-
verða bók um hugsanir barna
um dauðann, — Barns tankar
um döden. Bókin sýnir vel fram
á að börn hugsa oft um
dauðann. Það kemur hins vegar
í ljós að það er aðeins um
helmingur 6-8 ára barna sem
gerir sér grein fyrir að þau eigi
einhvern tímann sjálf eftir að
deyja.
Hugsanir barna um dauðann
eru miklu áþreifanlegri um 10
ára aldur. Ótal raunverulegar
spurningar geta þá komið fram
t.d.: „Hvernig er að deyja? Hvað
gerist á eftir? Hvað er það að
verða að engu?” o.s.frv.
Börnin segja að þau hafi
löngun til að tala við einhvern
um dauðann, en það er aðeins
um helmingur barna í rannsókn-
inni sem hafði gert það eða hafði
haft möguleika til þess að gera
það. Með öðrum orðum, börn
hafa mikla þörf fyrir að tala um
dauðann og vinna sjálf úr þeim
upplifunum sem fyrirbrigðið
dauði býður þeim upp á.
Fullorðnir þora ekki að
tala um dauðann
Með aldrinum skýrist dauða-
hugtakið fyrir börnum. Um 12
ára aldur vita nær öll börn að
allt fólk deyr einhvern tímann.
En börn eru hrædd við hugsanir
um dauðann fram eftir öllum
aldri. Amerísk rannsókn vitnar
um að 80% af börnunum í
rannsókninni hafi verið hrædd
við dauðann en aðeins 10% af
mæðrum þeirra héldu að þau
hefðu slíkar hugsanir.
Margir fullorðnir ýta hugsun-
um um dauða til hliðar. Þeim
finnst sjálfum erfitt að hugsa um
hann, tala um hann, og þess
vegna kæra þeir sig heldur ekki
um að börnin séu að hugsa of
mikið um hann. Börn fá því oft
ekki tækifæri til að koma fram
með spurningar sínar og þau
heyra alltof oft: „Vertu ekki að
hugsa um það, þú skilur þetta
þegar þú stækkar.”
Ef börn gætu haft á orði
ímyndanir sínar og tilfinningar
um dauðann væri oft hægt að
koma í veg fyrir ýmsar sálrænar
truflanir og hugsanlega óheppi-
lega atburði. Það kom fram í
áðurnefndri sænskri rannsókn
að sjálfsmorðshugleiðingar eru
algengari hjá börnum en
almennterálitið. l/4barnannaá
aldrinum 7-12 ára hafði haft
sjálfsmorðshugmyndir.
Umræður um dauðann gætu
hjálpað mörgum börnum yfir
erfið tímabil í ævi þeirra, t.d. við
ástvina- eða dýramissi.
Fullorðnir gætu að minnsta
kosti reynt að vera opnir við
börn um þetta mál, það hjálpaði
ef til vill lika þeim sjálfum að
öðlast afslappaðri afstöðu til
dauðans.
6 Vikan 52. tbl.