Vikan - 15.01.1987, Blaðsíða 18

Fjárhagsstaða aldraðra
í síðasta þætti var vikið að könnun Jóns
Björnssonar á vinnugetu og atvinnumöguleik-
um aldraðra í Reykjavík frá árinu 1974. Þar
voru meðal annars athuguð viðhorf þeirra sem
unnu þrátt fyrir að þeir hefðu náð ellilífeyr-
isaldri og þar með heimild samfélagsins til að
hætta störfum. Hjá þessum hópi var það gildi
vinnunnar sem skipti mestu. Vinnan sjálf var
mikilvægust, þá vitundin um eigin nytsemd
og gagnsemi, síðan launin og síðast félags-
skapurinn og samveran við vinnufélagana.
Það virðist því ekki vera íjárhagsleg nauðsyn
sem í öllum tilvikum knýr aldraða til atvinnu-
þátttöku eftir að eftirlaunaaldri hefur verið
náð.
í framhaldi af þessu er rétt að fara nokkrum
orðum um íjárhagsstöðu aldraðra.
Tvíþætt lífeyriskerfi
Það lífeyriskerfi, sem við búum við, er tví-
þætt. Annars vegar er grunntrygging al-
mannatrygginga sem miðast við búsetutíma á
Íslandi án tillits til þátttöku í atvinnulífinu.
Hins vegar er viðbótartrygging lífeyrissjóða
sem miðast við réttindi sem vinnast með
greiðslu iðgjalda af atvinnutekjum. Auk þess
má nefna tímabundnar ráðstafanir, fyrst og
fremst lög um eftirlaun til aldraðra og - að
minnsta kosti að hluta til - lög um tekjutrygg-
ingu almannatrygginga. Þær upplýsingar um
íslenskt lífeyriskerfi, sem hér koma fram, eru
meðal annars byggðar á ítarlegri skýrslu end-
urskoðunarnefndar lífeyriskerfis frá því í maí
1985.
Þróun ellilífeyris og
almannatrygginga
í lok síðustu aldar voru sett lög um styrktar-
sjóð handa alþýðufólki. Samkvæmt þeim átti
að stofna styrktarsjóð í hverjum kaupstað og
hreppi landsins handa heilsubiluðu og elli-
hrumu alþýðufólki. í sjóðinn skyldi hvert hjú,
karlar og konur fullra tuttugu ára og ekki
eldri en sextíu ára, svo og þeir sem unnu fyr-
ir sér í lausamennsku, greiða ákveðið gjald á
ári hverju. Sjóðurinn átti að standa óhreyfður
á vöxtum í tíu ár en síðan skyldu bæjarstjórn-
ir og hreppsnefndir úthluta hálfum vöxtum
og hálfu árgjaldinu heilsulitlum eða ellihrum-
um fátæklingum sem eigi þáðu sveitarstyrk
enda væru þeir eða hefðu verið í þeim stéttum
sem gjaldskyldar voru í sjóðinn.
Árið 1909 voru sett lög um almennan elli-
styrk. Samkvæmt þeim skyldi stofna sjóð í
hverjum hreppi og kaupstað til styrktar elli-
hrumu alþýðufólki. Styrktarsjóðir handa
alþýðufólki runnu í þessa nýju sjóði. Nú urðu
miklu fleiri gjaldskyldir og árgjaldið hækk-
aði. Þá skyldi Landssjóður og leggja ákveðna
upphæð til sjóðsins fyrir hvern gjaldskyldan
mann. Húsbændur áttu að greiða gjaldið fyr-
ir hjú sín og annað þjónustufólk. Við úthlutun
styrksins skyldi einkum haft fyrir augum hve
brýn þörf umsækjanda var og hvort hann
væri reglusamur og vandaður.
Stærsta skref í átt almannatrygginga var
stigið með setningu laga um alþýðutryggingar
árið 1937. Með þeim komst á almenn trygg-
ingaskylda fyrir alla íslenska ríkisborgara frá
og með sextán ára aldri til fullnaðs sextíu og
sjö ára aldurs. Stofnaður var sjóður sem
nefndist Lífeyrissjóður íslands. Samkvæmt
reglum laganna var tryggður réttur allra sem
eldri voru en 67 ára til árlegs lífeyris. Mikii-
vægast við þessa lagasetningu var að fram-
vegis átti ekki að beita mati á þörf heldur var
lögleiddur ótvíræður réttur til lífeyris.
En ákvæði þessara laga um ellilífeyri náði
aldrei að koma til framkvæmda. Áður en til
þess kom voru sett lög um almannatryggingar
vorið 1946. Með þessum lögum var grund-
velii ellitrygginga gjörbreytt. Horíið var frá
þvi að safna í sjóð er síðan skyldi standa
straum af framfærslu aldraðra. í stað þess var
ákveðið að framlög og iðgjald hvers árs skyldu
notuð til lífeyrisgreiðslna þess árs. Með lögun-
um var ákveðið að allir ættu rétt á sama
ellilífeyri frá sextíu og sjö ára aldri. Ákvæðið
skyldi þó ekki taka gildi til fulls fyrr en eftir
fimm ár. Þangað til skyldi lífeyririnn skertur
væru aðrar tekjur hlutaðeigandi hærri en full-
ur ellilífeyrir. Skerðingarákvæði þetta var
síðan sífellt framlengt allt til ársloka 1960.
Síðan eiga allir íslenskir ríkisborgarar, sextíu
og sjö ára og eldri, rétt á óskertum ellilífeyri
frá almannatryggingum án tillits til annarra
tekna.
Með gildistöku almannatrygginganna urðu
þáttaskil í sögu íslensku þjóðarinnar. í raun
varð stökkbreyting á högum aldraðra. Áður
nutu einungis eignamenn fjárhagslegs öryggis,
svo og þeir sem voru vel ernir og gátu unnið
launuð störf. Allir aðrir voru háðir efnahags-
legri getu barna sinna eða náð og miskunn
sveitar- og bæjarfélaga.
Lífeyristrygging
almannatrygginga
Þriðja heiidarendurskoðun laga um al-
mannatryggingar fór fram árin 1970-1971.
Helstu nýmælin á sviði lífeyristrygginga voru
þau að í lögin voru sett ákvæði um svonefnda
tekjutryggingu og að ellilífeyrir skyldi greidd-
ur í hlutfalli við búsetutíma á íslandi á
gjaldskyldualdri (40 ára búseta eða meira
skyldi veita full réttindi) en vera óháður ríkis-
borgararétti og því hvar hlutaðeigandi væri
búsettur er hann tæki lífeyri.
Breytingar á almannatryggingalögunum frá
1971 hafa verið tíðar. Meðal annars hefur
ákvæðum laganna um tekjutryggingu marg-
sinnis verið breytt. Samkvæmt upprunalegum
ákvæðum laganna var hér um að ræða tiltölu-
lega lága uppbót sem ætluð var þeim ellilífeyr-
isþegum er engar eða nær engar tekjur höfðu
aðrar en ellilífeyri. Áður en lögin komu til
framkvæmda, 1. janúar 1972, var tekjutrygg-
ingarfjárhæðin hækkuð verulega og síðan
hefur hún farið hækkandi bæði í hlutfalli við
almennan ellilífeyri og algenga launataxta. Á
sama tíma hefur fjárhæð ellilífeyris heldur
dregist aftur úr launatöxtum.
í fyrstu höfðu aðrar tekjur lífeyrisþega í för
með sér fulla skerðingu tekjutryggingaren auk
lífeyris almannatrygginga voru undanskildar
skattfrjálsar vaxtatekjur ásamt reiknuðum
tekjum af eigin húsnæði. Síðar voru tekin upp
ákvæði um tiltekna fjárhæð er ekki skyldi
valda skerðingu, svokallað frítekjumark.
Tekjur umfram það mark skyldu hins vegar
hafa í för með sér skerðingu tekjutryggingar-
innar.
En víkjum nú að þeim lífeyrisgreiðslum sem
aldraðir fá frá almannatryggingunum.
Rétt til ellilifeyris eiga þeir sem cru sextíu
og sjö ára eða eldri og átt hafa lögheimili hér
á landi að minnsta kosti þrjú almanaksár frá
sextán til sextíu og sjö ára aldurs. Fullur elli-
lifeyrir greiðist þeim sem átt hafa lögheimili
hér á landi að minnsta kosti fjörutíu alman-
aksár frá sextán til sextíu og sjö ára aldurs.
Sé um skemmri tíma að ræða greiðist ellilífeyr-
ir i hlutfalli við lögheimilistímann. Ellilífeyrir
hjóna, sem bæði fá lífeyri, nemur níutíu af
hundraði ellilífeyris tveggja einstaklinga. Þó
fá hjón, sem bæði dveljast á dvalarheimili
aldraðra, f'ullan lífeyri hvort um sig. Fullur
ellilífeyrir, sem tekinn er við sextíu og sjö ára
aldur, var I. september 1986 6.169 krónur á
18 VIKAN 3. TBL