Vikan - 09.02.1989, Blaðsíða 35

bæjarstjórnarkjörs í Reykjavík. Þær náðu
allar kjöri. Með lögum um bæjar- og
sveitastjórnir 1926 var rutt í burtu síðustu
leifum kynjamisréttis er snerti kosninga-
rétt og kjörgengi.
Það var svo fyrst árið 1915 að íslenskar
konur og hjú fengu kosningarrétt til al-
þingis sem þó var miðaður við 40 ára
aldur, og aldursmörkin lækkuð niður um
eitt ár næstu fimmtán árin.
Konur fögnuðu því mjög og reykvískar
konur ákváðu að fagna þessu og sýna þakk-
læti sitt með hátíð 7. júlí þegar Alþingi
kæmi saman. Og var það gert. Þessi mikli
kvennabaráttuáhugi lognaðist fljótlega
útaf. Ástæðan var ef til vill sú að nefhdina
skipuðu eiginkonur og sytur helstu emb-
ættis- og fyrirmanna landsins. Þær konur
sem minnst þurftu fyrir lífinu að hafa.
Enda fannst Skúla Thoroddsen of snemmt
að bera ffarn þakklæti. Með nýrri stjórnar-
skrá árið 1920 var aldurstakmarkið ffá
1915 fellt í burt og var lögfest fullt og skil-
yrðislaust jafhræði með konum og körlum
um kosningarétt og kjörgengi.
Árið 1916 var kona í ffamboði til alþing-
is, en hún komst ekki á þing. Aðeins rúm-
lega 10% kvenna, er á kjörskrá voru,
greiddu atkvæði í landskjörinu en rúm
30% í kjördæmakosningunum. Árið 1922
er Ingibjörg Hákonardóttir Bjarnason kos-
in á alþingi af sérstökum kvennalista og
fékk hann 22.4% atkvæða. Kjörsókn
kvenna var þá orðin 32.2%. Samkvæmt
upplýsingum úr Hagskýrslum Islands var
kosningaþátttaka kvenna 87.1% í alþing-
iskosningum árið 1983.
Kemur góð guðs gjöf
til síns brúks
í lögum um stofhun Háskóla 1909 segir:
„Hver sá, kona sem karl, er lokið hefur
stúdentspróG við hinn almenna mennta-
skóla eða annan lærðan skóla honum jafh-
gildan, á rétt á að vera skrásettur háskóla
borgari..M)
Tveimur árum seinna eru sett lög á al-
þingi um rétt kvenna til embættisnáms,
námsstyrks og embætta og hljóða svo:
„1. grein. Konur eiga sama rétt eins og
karlar til að njóta kennslu og Ijúka fullnað-
arprófí í öllum menntastofnunum
landsins. — 2. grein. Konur eiga sama rétt
eins og karlar til hlutdeildar í styrktarfé
því, sem veitt er af opinberum sjóðum
námsmönnum við æðri og óæðri mennta-
stofnanir landsins. - 3- gr. Til allra emb-
ætta hafa konur sama rétt og karlar, enda
hafa þær og í öllum greinum, er að emb-
ættisrekstri lúta, sömu skyldur og karl-
ar.“ 19)
Urðu miklar umræður á alþingi um
þessa löggjöf. Jón Þorkelsson alþingismað-
ur taldi að bannað væri frá elstu öld-
um kristninnar, að konur hefður nokkuð
predikarastarf á hendi, og vitnaði til Páls
postula:
„Sem byði, að konur sky'ldu halda sér
saman í kirkjunni og steinþegja ísöfnuðin-
um. Taldi hann nú, að ef þetta frumvarp
yrði samþykkt sem lög, þá þýddi það, að
lúterska kirkjan gæti ekki lengur verið
þjóðkirkja hér, og ef lögin næðu staðfest-
ingu konungs, þá væri þar með staðfest
stjómarskrárbrot. “20)
Bríet hefur, hneyslunarfúll, eftir Jóni
þau ummæli:
„að þótt konur væru góð guðs gjöf til
síns brúks, þá væru þær ekki færar í emb-
ætti, sem karlmönnum væru sérstaklega
ætiuð." 21)
Með jafhréttislögunum frá 1911 hafði
aðgangur kvenna að menntastofhunum
landsins aukist, og réttur til hvers konar
iðnnáms, þó jafhrétti væri síður en svo í
augsýn. En meistarakerfið var til skamms
tíma næstum óyfirstíganleg hindrun fýrir
konur. Meistarar voru tregir á að fá konur
í stétt sína.
Um aldamótin fóru nokkrar konur í
prentnám, en ekki varð það fyrr en 1959
að kona lauk fullgildu prófi úr prentiðn.
Þó konur hafi lengst af saumað öll föt, er
það einkennilegt að langt er komið ffam á
20. öld, þegar kona fer hér fýrst fullgilt
meistarapróf sem klæðskeri. Hárgreiðsla
sem áður fýrr var talin til þjónustu, en
telst nú til iðngreinar, var svo til eingöngu
í kvenna höndum. Fram kemur að árið
1969-1970 voru 71 af 75 konum í Iðn-
skólanum í hárgreiðslu. Árið 1985 voru 29
nemar í iðninni, þar af 2 karlmenn.
■ Það var svo fyrst árið
1915 að íslenskar konur og
hjú fengu kosningarétt til
Alþingis sem þó var
miðaður við 40 ára aldur,
og aldursmörkin lœkkuð
niður um eitt ár nœstu
fimmtán árin.
■ Nýju lögin eru mörkuð af
fyrri reynslu. Það er síðan á
valdi kvenna að þau nái
tilœtluðum árangri.
Fáar konur munu hafa stundað verslun-
ar- og skrifstofustörf fýrir aldamótin 1900.
„Skrifstofustörf voru lengi karlastörf. Þó
er vitað að Jarþrúður Jónsdóttir Péturs-
sonar háyfírdómara hafí unnið á skrifstofu
Alþingis fyrir 1890 og Marta Pétursdóttir
Guðjohnsen hafí unnið ólaunuð skrifstofu-
störf á þessum árum er hún hjálpaði
manni sínum Indriða Einarssyni, m.a. við
endurskoðun landsreikninga en „Hún var
hárviss reikningsmaður, sem ávallt reikn-
aði rétt,“ skrifaði hann um hana. Með til-
komu ritvélanna sem krefjast fíngrafími og
þolinmæði óx eftirspurn eftir konum til
skrifstofustarfa. “22)
Árið 1961 voru Iög um launajöfnuð
kvenna og karla samþykkt ffá alþingi. 1.
málsgrein laganna hljóðar svo:
„1. gr. Á árunum 1962 -1967skulu laun
kvenna hækka til jafhs við laun karla fyrir
sömu störf í eftirfarandi starfsgreinum: al-
mennrí verkakvenn a vinnu, verksmiðju-
vinnu og verzlunar- ogskrifstofuvinnu.‘2i)
Árið 1983 ríkti töluverður launamunur
kynja í ofangreindum störfum, en þó mest
í skrifstofustörfúm. Karlar höfðu 32%
hærra meðaltímakaup en konur og 30%
hærra í dagvinnu innan höfuðborgar-
svæðisins en mismunur mun meiri utan
þess.
Löng þróun leiddi til þess að lög voru
sett árið 1976 um jafhrétti kvenna og
karla. Ný jafnréttislög voru síðan sett árið
1985 um jafha stöðu og jafhan rétt kvenna
og karla. Til að jafhréttislög nái tilgangi
sínum, skiptir ekki síður máli vilji stjórn-
valda og almennings til að fýlgja þeim.
Nýju lögin eru mörkuð af fyrri reynslu.
Það er síðan á valdi kvenna að þau nái til-
ætluðum árangri.
Kaffibolli til að halda í þeim
lífinu og 25 aurar í laun
Hagur kvenna í byrjun tuttugustu aldar-
innar, í fiskvinnu og þjónustustörfum, var
afar bágborinn. Því var það nauðsyn að
stofna til félagssamtaka til að gæta hags-
muna verkakvenna.
Þann 25. október 1914 var Verka-
kvennafélagið Framsókn stofnað. Hefur
félagið barist þrotlausri baráttu fýrir
brauði og mannréttindum lægstlaunuðu
starfsstéttar þjóðarinnar, óhvikult fylgi við
hugsjónir vinnustéttanna, frelsi jafhrétti
og bræðralag.
„Fyrstu lögin segja skýrt til um tilgang
félagsins:
1) Að styðja og efía hagsmuni og at-
vinnu félagskvenna.
2) Að koma betra skipulagi á alla dag-
launavinnu þeirra.
3) Að takmarka vinnu á öllum helgidög-
um.
4) Að efla menningu og samhug félags-
ins.‘*4)
Kaupgjaldsmálin voru efst á lista, og var
fýrsti kaupgjaldslistinn gerður árið 1914:
„1. gr. Almennur vinnudagur innan
verkakvennafélagsins Framsóknar er frá kl.
6 að morgni til kl. 6 að kvöldi. Haldi félags-
konur áfram vinnu eftir kl. 6, skal það talin
eftirvinna.
2.gr. Almennt verkakonukaup sé 25 aur-
ar, um tímann hlunnindalaust, en 20 aurar,
þar sem skaffað er soðning og matreiðsla.
Eftirvinna frá kl. 6-10 borgist með 30 aur-
um um tímann, en nætur- og helgidaga-
vinna með 35 aurum um tímann. Kaup
þetta miðast við 16—60 ára aldur.“ 25)
Þrátt fyrir langan vinnudag og lág laun,
komu upp mótmæli, óttuðust ýmsar konur
að þær fengju ekki vinnu ef þær gerðu
kröfur um betri kjör. í fýrstu kaupgjalds-
baráttunni voru laun kvenna þó aðeins um
71.4% af launum karla.
Það þurfti að stappa í þær stálinu og losa
þær undan hræðslunni við húsbændurna
sem í fyrstu hótuðu vinnumissi ef þær
feru ffam á hærra kaup. En skelfing at-
vinnuleysisins vofði stöðugt yfir.
Aðbúnaður verkakvenna á þessum árum
var mjög slæmur, og vinnudagur oft afar
langur. Konur sem unnu í „vaskinu" máttu
una við að koma að körunum á morgnana,
í allt að 15 stiga lfosti og byrja á því að
brjóta sig í gegn um ísinn 1-1.5 sm þykkan
áður en vaskið gæti hafist. Til að halda í
þeim lífinu, var þeim ferður kaflfisopi ann-
an hvern klukkutíma.
3. TBL. 1989 VIKAN 35