Vikan - 26.07.1990, Blaðsíða 34

NÓBELSVERÐLAUNAHÖFUNDURINN
ERNEST HEMINGWAY
GAMALL MAÐUR
VIÐ BRÚNA
ERNEST HEMINGWAY
hlaut nóbelsverölaun í
bókmenntum áriö 1955; ári
I á undan Halldóri Laxness.
■ Hann fæddist ( lllinois áriö
' J2 1899 og lést í Idaho 1961.
,■ Hann þótti hafa knappan,
P karlmannleganstílogflest-
ar sögur hans eru skrifaöar
út frá eigin reynslu. Hann
átti erfitt uppdráttar sem rithöfundur í fyrstu en
fékk starf sem blaðamaður í Kansas City, var
synjað um inngöngu í bandaríska herinn vegna
sjóngalla en komst þó þangað með klækjum og
gerðist sjúkrabílstjóri í fyrri heimsstyrjöldinni.
Eftir það átti hann viðburðaríka ævi sem entist
honum til að skrifa nokkrar af perlum heimsbók-
menntanna.
Gamall maður með gleraugu
með stálumgjörð og í rykugum
fötum sat á vegkantinum. Það
var flotbrú yfir ána og vagnar,
trukkar, og karlar, konur og
börn voru á leið yfir hana. Kerrurnar, dregnar
af múldýrum, mjökuðust upp erfiðan árbakk-
ann með hjálp hermannanna sem ýttu á öxul-
endana. Trukkarnir fóru yfir með hávaða á
undan öllum og baendurnir þæfðust áfram í
ökkladjúpu rykinu. En gamli maðurinn sat þar
hreyfingarlaus. Hann var of þreyttur til að
halda lengra.
Það hafði komið í minn hlut að fara yfir
brúna til að rannsaka veginn hinum megin og
komast að raun um hve langt óvinurinn hafði
komist. Ég kom til baka yfir brúna eftir að hafa
lokið hlutverki mínu. Vögnunum hafði fækkað
og það voru fáir fótgangandi en gamli maður-
inn var þar ennþá.
„Hvaðan ertu?“ spurði ég.
„Frá San Carlos," sagði hann og brosti.
San Carlos var heimaborg hans svo það
gladdi hann að nefna hana og hann brosti.
„Ég gætti dýranna," útskýrði hann.
„Jæja,“ sagði ég og skildi hann varla.
„Já,“ sagði hann, „ég var þar, eins og þú
sérð, til þess að hirða um skepnurnar. Ég var
sá síðasti til að yfirgefa San Carlos."
Hann líktist hvorki kúasmala né fjármanni og
ég leit á svört, rykug föt hans og grátt rykugt
andlit hans og gleraugun hans með stálum-
gjörðinni og sagði: „Hvaða skepnur?"
„Ýmislegar skepnur," sagði hann og hristi
höfuðið. „Ég varð að yfirgefa þær.“
Ég horfði á brúna og afrískt landslagið f
Ebro Delta og giskaði á hve langt liði þartil við
sæjum óvininn; hlustaði jafnframt eftir fyrsta'
hljóðinu sem ætlað væri því dularfulla fyrir-
brigði sem er kallað merkjaboði. Gamli maður-
inn sat ennþá.
„Hvaða skepnur?" spurði ég.
„Það voru þrjár tegundir í allt,“ útskýrði
hann. „Það voru tvær geitur og köttur og átta
tamdar dúfur."
„Og þú varðst að yfirgefa þær?" spurði ég.
„Já. Vegna herdeildarinnar. Liðsforinginn
sagði mér að fara vegna herdeildarinnar."
„Og þú átt enga fjölskyldu?" spurði ég og
horfði á brúarendann hinum megin þar sem
síðustu vagnarnir voru á hraðri ferð niður
hallann.
„Nei,“ sagði hann, „aðeins dýrin sem ég
taldi upp. Kötturinn verður ekki f neinum vand-
ræðum. Köttur getur séð fyrir sjálfum sér, en
ég get ekki hugsað til þess hvað verður af
hinum.“
„Á hvorra hlið ertu?“ spurði ég.
„Ég er hlutlaus," sagði hann. „Ég er sjötíu
og sex ára gamall. Ég hef gengið tólf kílómetra
nú og ég held að ég geti ekki haldið lengra."
„Þetta er ekki góður staður til þess að
stansa," sagði ég. „Ef þú getur komist þangað
eru trukkar á veginum þar sem hann liggur til
Tortosa.“
„Ég ætla að bíða smástund," sagði hann,
„og fara innan stundar. Hvert fara trukkarnir?"
„Áleiðis til Barcelona," sagði ég.
„Ég þekki engan í þeirri átt,“ sagði hann,
„en ég þakka þér samt. Þakka þér kærlega."
Hann horfði tómlega og þreytulega á mig og
varð að deila sorg sinni með einhverjum: „Ég
er viss um að kötturinn spjarar sig. Það er eng-
in þörf á að ergja sig yfir kettinum. En hinar
skepnurnar, hvað heldurðu að komi fyrir þær?“
„Þær verða sennilega heilar á húfi eftir að
allt er um garð gengið."
„Svo þú heldur það.“
„Hvers vegna ekki?“ sagði ég og leit yfir á
árbakkann. Vagnarnir voru horfnir.
„En hvað verður um þær þegar herdeildin
kemur, fyrst mér var skipað að fara hennar
vegna?“
„Opnaöirðu dúfnahúsið?" spurði ég.
„Já.“
„Þá fljúga þær.“
„Já, vissulega fljúga þær. En hin dýrin. Það
er best að hugsa ekki um hvað kemur fyrir
þau,“ sagði hann.
„Ef þú ert hvíldur ættirðu að halda áfrarn,"
lagði ég til. „Stattu upp og reyndu að ganga."
„Þakka þér,“ sagði hann og stóð upp, riðaði
og féll afturábak í rykið.
„Ég var að gæta dýranna," sagði hann
heimskulega. Hann talaði ekki lengur til mín.
„Ég var bara að gæta dýranna."
Það var ekkert hægt að gera fyrir hann. Það
var páskadagur og fasistarnir voru á leið sinni
til Ebro. Það var grár dagur með svo lágum
skýjum að flugvélarnar voru ekki á lofti. Þetta
og sú staðreynd að kettir eru sjálfbjarga var öll
sú lukka sem gamla manninum myndi falla í
skaut. □
Frh. af bls. 33
En ég fyrir mitt leyti fór bráðlega að leggja
fæð á köttinn. Hann varð alls ekki eins og ég
hafði búist við. Það var auðséð að honum þótti
vænt um mig en mér gramdist það og varð
leiður á honum. Þegar frá leið var ég farinn að
hata hann. Ég forðaðist hann en um leið hugs-
aði ég með blygðun til míns fyrra grimmdar-
verks. Ég gerði honum ekki mein on ég hugs-
aöi til hans með sívaxandi óvild. Loks hafði ég
beina andstyggð á honum.
Það sem vafalaust magnaði hatur mitt til
skepnunnar var uppgötvun sem ég gerði þeg-
ar fyrsta morguninn. Þessi köttur var eineygður
eins og Plútó - en þess vegna var konan mín
betri við hann.
Þrátt fyrir óvild mína virtist kötturinn verða
meir og meir elskur að mér. Hann var óskiljan-
lega fíkinn í að elta mig. Undir eins og ég sett-
ist skreið hann undir stólinn minn eða hoppaði
upp á hnén á mér og neri sér upp að mér svo
að ég fylltist viðbjóði. Ef ég stóð upp og ætlaði
að fara hljóp hann milli lappanna á mér svo að
mér lá við að hrasa eða hann læsti klónum í
fötin mín og klifraði upp á bringu mér. Þegar
svo stóö á sárlangaði mig til að drepa hann. En
það var gamla misgerðin sem aftraði mér frá
því - nei, ég játa fúslega að ég var í rauninni
hræddur við þessa skepnu.
Það er erfitt að gefa skýringu á þessari
hræöslu. Þegar maður situr í aftökuklefa ill-
ræðismanns, eins og ég geri nú, get ég gjarn-
an játað að hræðsla mín við köttinn stafaði
meðfram af ímyndun og hugarórum. Konan
mín hafði oft minnst á hvíta blettinn sem var
eini sýnilegi munurinn á nýja kettinum og þeim
dauða. Útjaðrarnir á þessum bletti voru alltaf
að breytast. En loks fór bletturinn að taka á sig
ákveðna mynd og líktist - að minnsta kosti í
mínum augum - einhverju óhugnanlegu.
Gálga - þessu tæki dauðastríðsins og dauð-
ans.
Þetta var ástæöa þess að ég hataði köttinn
og hafði viðbjóð á honum.
Ég varð vansæll og aumur af þessari sjúk-
legu ímyndun. Skynlaus skepna, eftirmynd
þeirrar sem ég hafði drepið - mállaus skepna
bakaði mér, sem þó var fæddur í guðs mynd,
óbærilegar þjáningar! Nú fékk ég aldrei frið,
hvorki nótt né dag. Á daginn skildi kötturinn
aldrei við mig eitt augnablik. Og á nóttunni var
ég alltaf að hrökkva upp eftir ógeðslega
drauma. Þá fann ég andardrátt kattarins leika
um vitin á mér og hann sjálfan eins og á bring-
unni á mér. Kötturinn var lifandi martröð.
Eymd min var svo gífurleg að það lítið af
góöu, sem kannski var til í mér, hvarf alger-
lega. Illar hugsanir voru eini félagsskapur
minn, dimmar og djöfullegar hugsanir. Þung-
lyndi mitt varö að hatri til alls og allra en því
miður var það konan mín, þolinmóð og aldrei
kvartandi, sem ofsaköst mín og stjórnlaust æði
bitnaði fyrst og fremst á.
Við vorum bláfátæk og áttum heima í hús-
garmi sem var kominn að því að hrynja. Einn
daginn áttum við bæði erindi samtímis ofan í
kjallarann. Kötturinn elti mig niður breiðan
stigann. Ég hrasaði um hann og var rétt að
segja dottinn. Þá greip mig óstjórnlegt æði. Ég
þreif öxi, gleymdi alveg hinum barnslega
kvíða, sem alltaf hafði verið í mér, og reiddi öx-
ina að kettinum. Höggið hefði steindrepið kött-
inn ef það hefði hitt hann eins og ég ætlaðist til.
En konan mín greip í handlegginn á mér svo
að mér skeikaði. Ég varð enn óðari en áður við
það að hún reyndi að hindra mig. Ég hristi
34 VIKAN 15TBL. 1990